TEMAS (ETKİLEŞİMSEL / ETKİLEŞİMLİ) DİLBİLİM VE GÜNCEL BİR ARAŞTIRMA KONUSU OLARAK DİL İLİŞKİLERİ

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 403 - 430, 14.12.2025

Muna Yüceol Özezen

https://doi.org/10.32321/cutad.1657470

Öz

Dünya tarihi aynı zamanda bir insan hareketliliği tarihidir. İnsan hareketliliğinin en önemli dilbilimsel sonucu ise dil temasları ve dil etkileşimleridir. İnsanların bireysel hareketlilikleri, bir dil için genellikle yakın vadede bir tehdit oluşturmazken daha büyük hareketlilikler (göçler, ilticalar vb.), genellikle en az iki dilin birbirlerinden gelecek etkilere açık olarak karşılaşması, en az iki dilin birbiriyle çoğu önemli dilbilimsel sonuçlar verecek biçimde temas etmesi anlamına gelmektedir. İnsan hareketliliğinin insanlık tarihi boyunca var olageldiği bilinmektedir. Bu ise, birçok toplumsal olguda olduğu gibi dilsel anlamda da tam bir sterilizasyonun olmadığı, dillerin dış yapıları kadar içyapıları bakımından da katışıksız olmayabilecekleri ihtimalini gündeme getirmektedir. Buna göre, bir dil kullanıcısına hatta o dilin araştırmacısına öz gibi gelen, yalnızca kendisine ait gibi görünen ve bu bakımdan da mutlak (değişmemiş ve değişmeyecek) sanılan yapısal özelliklerin, eğilimlerin ve tercihlerin uzak veya yakın geçmişteki temasların bir sonucu, dilsel etkileşimlerin silikleşmiş mirası olma ihtimali her zaman vardır. İnsan hareketlilikleri, dil etkileşimleri ve “saf dil olmadığı” yönündeki görüşler, 1990 yıllar itibarıyla dilbilim dünyasında daha açık bir terimle ifadesini bulan bir disiplinin doğmasına yol açmıştır: Temas dilbilim. Esasında özerk bir dilbilim disiplini olma yolunda ilerleyen, kendi terminolojisini oluşturan, kendi yöntemlerini geliştiren ve kuramsal olarak da ele alınan temas dilbilim, toplumdilbilimin içinden doğmuştur. Bu bakımdan toplumdilbilimin coğrafya, tarih, insanbilimi, budunbilimi ve hukukla kesişmesi özelliği temas dilbilim için de geçerli olmaya devam etmektedir. Dil ilişkileri sözvarlığı düzleminde gerek Batı bilim dünyasında gerekse Türkiye’deki araştırmacılar tarafından eskiden beri ele alınan bir konudur. Ancak Türkiye’deki çalışmalar daha çok dillerin sözcük alışverişlerine odaklıdır ve sözcüksel alışveriş sınırlılığında bile ilkelerin ne olduğu çok fazla dikkate alınmamıştır. Temas dilbilim ise dil ilişkilerine hem kuramsal ve ilkesel boyutta bakmakta hem de alışverişlerin ve kopyalamaların yalnızca sözcüksel düzlemde olmadığını vurgulamaktadır. Temas dilbilim, temel olarak dil hakları, dünyadaki makro ve mikro dil bölgeleri, bu bölgelerdeki dilsel miraslar, dillerin karışması ve dilsel melezlenme, yeni dillerin doğuşu ve dil ölümleri gibi konuları incelemektedir. Bugün Batı literatüründe temas dilbilimle ilgili geniş bir literatür oluşmuş durumdadır. Başlangıç çalışmaları genel ilkelerin değerlendirildiği, temas dilbilimin kuramsal olarak düşünülüp genel çerçevesinin çizildiği el kitabı özelliğindeki çalışmalardır. Yakın zamandaki çalışmalar ise daha çok spesifik olarak bir dilin tarihsel veya çağdaş dil ilişkilerinin veya spesifik olarak bir dil bölgesindeki dil ilişkilerinin ortaya çıkarılması amacıyla yapılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Temas Dilbilim , Dil İlişkileri , Dil Etkileşimleri , Yerdilbilim , Dil Çevresi , Dilbilimsel Tipoloji , Dil Evrensellikleri

CONTACT LINGUISTICS AND LANGUAGE RELATIONS AS A CURRENT RESEARCH TOPIC

Öz

World history is also a history of human mobility. The most important linguistic consequence of human mobility is language contacts and language interactions. While individual movements of people do not generally pose a threat to a language in the near time, larger movements (migrations, asylums, etc.) generally mean that at least two languages come into contact with each other, open to influences from each other, and at least two languages come into contact with each other in a way that gives many important linguistic results. It is known that human mobility has existed throughout human history. This brings to the agenda the possibility that there is no complete sterilization in the linguistic sense, as in many social phenomena, and that languages may not be pure in terms of their internal structure as well as their external structure. Accordingly, there is always the possibility that the structural features, tendencies and preferences that seem essence to a language user or even to a researcher of that language, that seem to belong only to him and therefore are thought to be absolute (unchanged and will not change), are a result of contacts in the distant or recent past, a faded legacy of linguistic interactions. Human mobility, language interactions and the views that “There is no pure language.” have led to the emergence of a discipline that has been expressed with a clearer term in the world of linguistics as of the 1990s: Contact linguistics. In fact, contact linguistics, which is on its way to becoming an autonomous linguistic discipline, creates its own terminology, develops its own methods, and is also considered theoretically, emerged from sociolinguistics. In this respect, the intersection of sociolinguistics with geography, history, anthropology, ethnology and law continues to be valid for contact linguistics as well. Language relations is a subject that has long been addressed at the level of vocabulary by researchers both in the Western scientific world and in Turkey. However, studies in Turkey are more focused on the lexical exchange of languages, and even in the limited lexical exchange, the principles are not taken into consideration. Contact linguistics, on the other hand, looks at language relations both theoretically and in principle, and emphasizes that exchanges and copies are not only at the lexical level. Contact linguistics basically examines issues such as language rights, macro and micro language regions in the world, linguistic heritage in these regions, mixing of languages and linguistic hybridization, the birth of new languages and language deaths. Today, an extensive literature on contact linguistics has emerged in Western literature. Initial studies are handbook-like studies in which general principles are evaluated, contact linguistics is considered theoretically and its general framework is drawn. Recent studies are carried out specifically to reveal the historical or contemporary language relations of a language or specifically the language relations in a language region.

Anahtar Kelimeler

Contact Linguistics , Language Relations , Language Interactions (Interplays) , Geolinguistics , Language Ecology , Linguistic Typology , Language Universals

Kaynakça

• Adamou, E. (2016). A corpus-driven approaches to language contact (Endangered languages in comparative perspective. Mouton de Gruyter.
• Adamou, E.-Bullock, B. E.-Toribio, A. J. (2023). Understanding language contact. Routledge.
• Adamou, E. & Matras, Y. (Eds.) (2021). The Ruotledge handbook of language contact. Routledge.
• Andrews, P. A. (1992). Türkiye’de etnik gruplar (M. Küpüşoğlu, Çev.). Ant Yayınları / Tümzamanlar Yayıncılık.
• Aşkın Balcı, H. (2020). Varyant, değişken ve varyasyon dilbilimi. Littera Turca (Journal of Turkish Language and Literature). 6(3), 301-317.
• Austin, P. K. & Sallabank, J. (Eds.) (2011). The Cambridge handbook of endangered languages. Cambridge University.
• Bilmez, B. (Yay.) (2021). Türkiye’de dil hakları ve dilsel çoğulluk. İstanbul Bilgi Üniversitesi Türkiye Kültürleri Araştırma Grubu Yayınları.
• Boeshoten, H. & Johanson, L. (Eds.) (2006). Turcologica 61: Turkic languages in contact. Harrassowitz.
• Bosnalı, S., Eker, S., Erdem, M., Garibova, J., Koca Sarı, S. ve Erdağı Doğuer, B. (2016). Tehlikedeki diller: Temel kavramlar. Son sesler kaybolmadan-Tehlikedeki Türk dilleri (C. I: Kuramsal ve Genel Yaklaşımlar) (S. Eker ve Ü. Çelik Şavk, Eds.). Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.
• Buran, A. ve Yüksel Çak, B. (2012). Türkiye’de diller ve etnik gruplar. Akçağ Yayınları.
• Calvet, L. J. (1998). La sociolinguistique. Universitaire de France.
• Can, Ö.-Kayabaşı, D. (2015). Contact linguistics. Tehlikedeki Diller Dergisi, 4(6-7), 7-21.
• Clyne, M. (2003). Dynamics of language contact (English and ımmigrant languages). Cambridge University.
• Comrie, B. (2005). Dil evrensellikleri ve dilbilimsel tipoloji (İ. Ulutaş, Çev.). Hece Yayınları.
• Cutler, C. & Røyneland & Vrzić, Z. (2025). Language activism (The role of scholars in linguistic reform and social change). Cambridge University.
• Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish. Harrassowitz.
• Darquennes, J. & Salmons, J. C. & Vandenbussche, W (Eds.) (2019). Language contact (An international handbook). De Gruyter Mouton.
• De Korne, H. (2021). Language activism (Imaginaries and strategies of minority language equality). Mouton De Gruyter.
• Dilemre, S. A. (1939). Genel dil bilgisi- birinci kitap: yeryüzü dil bölgeleri (géolinguistique). Maarif Vekâleti Yayınları.
• Doğan, C (2022). XIV-XV. yüzyıl tarihî Türk yazı dillerinde lehçe karşılaşmaları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dorian, N. C. (1981). Language death: The life cycle of a Scottich Gaelic dialect. Pennsylvania University.
• Eker, S. (2009). Dil temasları, dil politikaları ve Türk dillerinde çeşitlenme. (Üniversiteler için) Türk dili el kitabı (M. Durmuş, Ed.). Grafiker Yayınları.
• Eker, S. ve Çelik Şavk, Ü. (Eds.) (2016). Son sesler kaybolmadan-Tehlikedeki Türk dilleri (C. I: Kuramsal ve genel yaklaşımlar). Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.
• Eker, S. ve Çelik Şavk, Ü. (Eds.) (2016). Son sesler kaybolmadan-Tehlikedeki Türk dilleri (C.IIa / C. IIb: Örnek çalışmalar). Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.
• Eker, S. ve Çelik Şavk, Ü. (Eds.) (2016). Son sesler kaybolmadan-Tehlikedeki Türk dilleri (C.III: Disiplinlerarası yaklaşımlar). Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları.
• Fernández-Mallat, V. & Nycz, J. (2025). Dialect contact (from speaker to community-based perspective). Georgetown University.
• Florey, M. (Ed.) (2010). Endangered languages of Austronesia. Oxford University.
• Gautam, B. L. (2021). Language contact in Nepal (A study on language use and attitudes). Springer Nature Yayınları.
• Grannes, A., Hauge & K. R. & Süleymanoğlu, H. (2002). A dictionary of Turkisms in Bulgarian. Novus.
• Grant, A. P. (Ed.) (2019). The Oxford Handbook of language contact. Oxford University.
• Grey Thomason, S. (2001). Language contact (An introduction). Edinburgh University.
• Haugen, E. (1972). The ecology of language: Essays by Einar Haugen (A. S. Dil, Ed.). Stanford University.
• Haugen, E. (1979). An ecological model for bilingualism. Notes Linguist, 12, 14-20.
• Heymes. D. (Ed.) (1971). Pidginization and creolization of languages. Cambridge University.
• Hickey, R. (Ed.) (2020). The Handbook of language contact. Wiley Blackwel.
• Johanson, L. (2002). Contact-induced change in a code-copying framework. In Language change: The interplay of internal, external and extra-linguistic factors (M. C. Jones & E. Esch, Eds.) (pp. 285-313). Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2007). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler (N. Demir, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Johanson, L. & Bulut, C. (Eds.) (2006). Turcologica 62: Turkic-Iranian contact areas (Historical and linguistic aspects). Harrassowitz.
• Käppler, M. (2002). Turkish language contacts in south-eastern Europe. The Isis.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçenin verintiler sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin alıntılar sözlüğü. Akçağ Yayınları.
• Karabulut, F. (2011). Türk Dilinde ve dünya dillerinde edilgen yapı tipolojisi (Dilbilimsel bir inceleme). Grafiker Yayınları.
• Kastovsky, D. & Mettinger, A. (2001). Language contact in the history of English. Peter Lang Yayınları.
• Kaya, M. ve Aydemir, C. (2011). Küreselleşmenin tarihsel gelişimi. Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 1(1), 14-36.
• Khabtagaeva, B. (2019). Language contact in Siberia: Turkic, Mongolic, and Tungusic loanwords in Yeniseian. Brill.
• Llamas, C. & Mullany, L. & Stocwell, S. (Eds.) (2006). The Routledge Companion to sociolinguistics. Routledge.
• Lucas, C. & Manfredi, S. (Eds.) (2020). Arabic and contact-induced change (Contact and multilingualism I). Language Science.
• Miyaoka, O. & Sakiyama, O. & Krauss, M. E. (Eds.) (2007). The Vanishing languages of the Pacific Rim. Oxford Üniversitesi.
• Moseley. C. (Eds.) (2007). Encyclopedia of the world’s endangered languages. Routledge.
• Norde, M. & Jonge, B. de & Hasselblatt, C. (2010). Language contact (New perspectives). Jhon Benjamins Yayınevi.
• Özgen, M. & Koşaner, Ö. (2016). Dünya dillerinden örneklerle dilbilimsel tipoloji. Pegem Akademi Yayınları.
• Pfandenhauer, K. & Rüdiger, S. & Serreli, V. (Eds.) (2024). Global and local perspective on language contact. Language Science.
• Rassadin, V. İ. (2007). Studies of the history of Turkic-Mongolian linguistic community formation cahpter I: The Turkic influence on the lexicon of Mongolian languages. Kalmuk Devlet Üniversitesi Altay ve Moğol Çalışmaları Bilim Merkezi Yayınları.
• Rautionaho, P. & Parviainen, H. & Kaunisto, M. (Eds.) (2022). Social and regional variation in world Englishes: Local and global perspective. Routledge.
• Robbeets, M. ve Akalın, Ş. H. (Eds.) (2025). 7. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı (21-23 Nisan) / Geçmişten Günümüze Türkçe Dil İlişkileri. Erkmen Yayımcılık.
• Salminen, T. (2007). Europe and North Asia. Encyclopedia of the world’s endangered languages (C. Moseley, Ed.). Routledge.
• Sarı, M. (2008). Türkçenin batı dilleriyle ilişkisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SIL (Summer Institute of Linguistics) (https://www.sil.org, erişim tarihi: 30 Ocak 2025).
• Siemund, P. (2008). Language contact. In Hamburg studies on multilingualism 7: Language contact and contact languages (P. Siemund & N. Kintana, Eds.) (pp. 3-11). Jhon Benjamins.
• Siemund, P. & Kintana, N. (2008). Hamburg studies on multilingualism 7: Language contact and contact languages. Jhon Benjamins.
• Skutnabb Kangas, T. & Phillipson, R. (2017). Linguistic human rights, past anda present. In Languages rights (T. Skutnabb Kangas & R. Phillipson, Eds.) (pp. 28-67). Routledge.
• Stolz, T. (2008). Total reduplication vs. echo-word formation in languages situations. In Hamburg studies on multilingualism 7: Language contact and contact languages (P. Siemund & N. Kintana, Eds.) (pp. 107-132). Jhon Benjamins.
• Şçerbak, A. (2019). Eski dönem Türk-Moğol dil ilişkileri (8.-14. yy) (R. Alimov, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• The Endangered Languages Project (https://www.endangeredlanguages.com, erişim tarihi: 03.06.2025).
• Thornburg Panther, L. & Fuller, J. M. (Yay.) (2006). Studies in contact linguistics (Essay in honor of Glenn G. Gilbert). Peter Lang Yayınları.
• Tuten, N. D. (2006). Koineization. In The Routledge Companion to sociolinguistics (C. Llamas & L. Mullany & P. Stocwell, Eds.) (pp.185-190). Routledge.
• Vendryes, J. (1996). Language- A linguistic introduction to history (Paul Radin, Çev.). Routledge.
• Venneman, T. (2011). English as a contact language. Anglia, 129, 217-257.
• Weinreich, U. (2010). Languages in contact (Findings and problems). De Gruyter.
• Weinreich, U. (2011). Languages in contact: French, German and Romansh in twentieth-century Switzerland. Jhon Benjamins.
• What is Bedouin-Type Arabic? (WIBARAB) Project (https://www.wibarab.acdh.oeaw.ac.at, erişim tarihi: 12.07.2025).
• Winford, D. (2019). Theories of language contact. In The Oxford handbook of language contact (A. P. Grant, Ed.) (pp. 51-74). Oxford University.
• Winter, W. (Ed.) (1996). Language contact in the Arctic (Nothern Pidgins and contact languages). Mouton de Gruyter Yayınları.
• Yüceol Özezen, M. (2018). Dil karşılaşmalarında trajik bir son: Dil ölümü. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 3(2), 149-157.
• Yüceol Özezen, M. (2021a). Dilbilimsel tipoloji ve Türkçe. Türklük Bilimi Araştırmaları, 49, 117-133.
• Yüceol Özezen, M. (2021b). Arapça ve lehçeleri üzerine yeni bir yayın ve Türkçe dil ilişkileri bakımından önemi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 6(2), 1042-1048.
• Yüceol, H. M. (2025). Fitne ve fitnenin ekonomisi. Karahan Kitabevi.
• Yükselen Peler, G. ve Irgatoğlu, A. (Eds.). (2025). Tehlikedeki Türk Dilleri (Çeviriler Kitabı) 1-2. Post Yayınevi.
• Zengin, E. (2017). Türkçenin diğer dillerle etkileşimi ve sonuçları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(52), 293-299.
• Zenner, E. & Backus, A. & Winter-Froemel, E. (Eds.) (2019). Cognitive contact linguistics: Placing usage, meaning and mind at the core of contact-ınduced variation and change. Mouton de Gruyter.