ÇAĞATAY TÜRKÇESİ SÖZ VARLIĞINDA İDARİ VE ASKERÎ BİRİMLER

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 511 - 540, 14.12.2025

Oğuz Ergene

https://doi.org/10.32321/cutad.1798868

Öz

Türk tarihine ilişkin çalışmalar, Türklerin en eski dönemlerden itibaren kültürel temelleri ve dayanakları olan bir devlet anlayışına ve geleneğine sahip olduğunu göstermektir. Farklı dönemlerde ve coğrafyalarda hüküm süren Türk devletlerinin idari ve askerî teşkilatının da benzer ilkelere bağlı olarak biçimlendiği görülür. Bu alana yönelik terminoloji, devlet düzeninin ve toplumsal yaşamın gerektirdiği ayrıntılı bir kurumsal yapıyı; farklı yükümlülükleri olan ve birbirini tamamlayan devlet organlarının bir arada yer aldığı bir ilişkiler ağının varlığını kanıtlamaktadır. Söz konusu örneklerle, devletin idari ve askerî yapısı, bu yapıyı oluşturan birimler, bunların görev ve yetkileri, kurumsal bağlantılar ve oluşan hiyerarşik yapı somutlaşmıştır. Bu çalışmanın amacı, devletin idari ve askerî birimlerinin Çağatay Türkçesindeki örneklerini belirlemek, sınıflandırmak, bu ögelerin işlevlerini, anlam, yapı ve kullanım özelliklerini ortaya koymaktır. Çalışmanın veri kaynakları, Çağatay Türkçesine özgü sözlükler, metin yayınları ve incelemelerdir. Çalışma, nitel araştırma yöntemlerinden doküman incelemesi kullanılarak hazırlanmıştır. Bu bağlamda ilgili metinlerden tarama yöntemiyle belirlenen idari ve askerî birimlere ilişkin terimlere ve tanık cümlelere yer verilmiştir. Çalışmada, elde edilen bulguların karşıladığı kavramlar gözetilerek tematik bir sınıflandırma yapılmıştır. Devlet teşkilatına ilişkin idari ve askerî birimlerin Çağatay Türkçesi söz varlığındaki örnekleri; mülki idare bölümlenmesi, idari birimler/makamlar, askeri birimler/birlikler ana başlıklarında sınıflandırılmıştır. Mülki idare bölümlenmesine ilişkin söz varlığı ögeleri, “ülke, vatan, memleket; vilayet, sancak, şehir; kasaba, köy” alt başlıklarında toplanmıştır. İdari birimler/makamlar başlığı altında, devletin kurumsal yapısına ve yönetim organlarına yönelik söz varlığı ögeleri yer almaktadır. Bunlar arasında, üst düzey idari ve adli görevlerin yürütüldüğü makamlar, yetkililerden oluşan topluluklar, devlet kurumları vb. bulunmaktadır. Askerî birim/birlik adları açısından Çağatay Türkçesi, zengin bir söz varlığına sahiptir. Fonetik değişkeleriyle örneklenen bu tür ögeler arasında, Türkçe kökenliler yanında Moğolca, Arapça, Farsça alıntılar bulunmaktadır. Kimi askerî terimlerin söz varlığındaki farklı anlam ve kullanımları belirlenmiştir; bunlar, ilgili ögenin terimleşme sürecini de gösterebilmektedir. Askerî birim ya da birlikler, ordu düzeninde aşamalılık içeren bir konumlanmanın varlığını kanıtlamakta; sefer ya da savaş anında, bu kuvvetlerin diziliş biçimini yansıtmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi , Devlet , Devlet Yönetimi , Silahlı Kuvvetler , Söz Varlığı

ADMINISTRATIVE AND MILITARY UNITS IN THE CHAGATAY TURKISH VOCABULARY

Öz

Studies on Turkish history demonstrate that the Turks have possessed a state concept and tradition with cultural foundations and underpinnings since the earliest periods. It is seen that the administrative and military organisations of Turkish states that ruled in different periods and geographical areas were also shaped according to similar principles. The terminology related to this field demonstrates the existence of a detailed institutional structure required by the state order and social life, as well as a network of relationships in which state organs with different responsibilities and complementary functions coexist. With these examples, the administrative and military structure of the state, the units that constitute this structure, their duties and powers, institutional connections, and the resulting hierarchical structure have been concretised. The aim of this study is to identify and classify examples of the state’s administrative and military units in Chagatay Turkish and to reveal the functions, meaning, structure, and usage characteristics of these elements. The data sources for the study are dictionaries, text publications, and studies specific to Chagatay Turkish. The study was prepared using document analysis, one of the qualitative research methods. In this context, terms and example sentences related to administrative and military units identified through scanning the relevant texts are included. In the study, a thematic classification was made, taking into account the concepts represented by the findings. Examples of administrative and military units related to the state organisation in the Chagatay Turkish lexicon have been classified under the main headings of civil administration division, administrative units/offices, and military units/unions. Lexical elements related to civil administration division have been grouped under the subheadings ‘country, homeland, nation; province, district, city; town, village’. Under the heading of administrative units/offices, lexical elements related to the institutional structure and governing bodies of the state are included. These include offices where high-level administrative and judicial duties are performed, groups of officials, state institutions, etc. In terms of military unit/union names, Chagatay Turkish has a rich vocabulary. Among such elements exemplified by phonetic variants, there are borrowings from Mongolian, Arabic, Persian alongside those of Turkish origin. The different meanings and uses of certain military terms in the vocabulary have been identified; these may also indicate the process of terminisation of the relevant element. Military units or unions demonstrate the existence of a hierarchical positioning within the army structure; during a campaign or war, they reflect the deployment pattern of these forces.

Anahtar Kelimeler

Chagatay Turkish , State , State Administration , Military Forces , Vocabulary

Kaynakça

• Adamovič, M. (2017). Çağatayca bir masal mecmuası (A. Merhan, Yay. Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları. [ÇMM]
• Aka, İ. (2000). Timur ve devleti. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Akdemir, Y. (2020). Senglâh’ın tematik sözlüğü (isimler). Kriter Yayınevi. [S]
• Aksu, B. T., Akalın, Ş. H. ve Toparlı, R. (2022). Türk atasözleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1987). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Vekayi Babur’un hâtıratı I-II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2020). Kubbealtı lugatı, asırlar boyu târihî seyri içinde misalli büyük Türkçe sözlük 1 (A-G), 2 (H-N), 3 (O-Z). Kubbealtı Neşriyatı.
• Barutçu Özönder, F. S. (1996). èAlì Şìr NevÀyì, MuóÀkemetü’l-luġateyn, İki dilin muhakemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları. [ML]
• Çağatay, S. (1974). İl, ulus ve yönetenler. Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Anma Kitabı, s. 281-308. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Çakır, Y. (2018). Lugat-i Çağatay ve Türki-i Osmani’nin tematik tasnifi (isimler) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. [LÇ]
• Donuk, A. (1988). Eski Türk devletlerinde idarî-askerî unvan ve terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Eraslan, K. (1996). Alì-Şìr NevÀyì, NesÀyimü’l-maóabbe min şemÀyimi’l-fütüvve I (metin). Türk Dil Kurumu Yayınları. [NM]
• Eraslan, K. (2001). Alî-Şîr Nevayî, Mecâlisü’n-nefâyis I (giriş ve metin), II (çeviri ve notlar). Türk Dil Kurumu Yayınları. [MN]
• Genç, R. (2002). Karahanlı devlet teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gül, E. (2014). Babürname’de geçen askerî terimler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 62(1), 27-103.
• Kaçalin, M. S. (2011). NiyÀzì, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar, El-LuàÀtu’n-NevÀéiyye ve’l-istişhÀdÀtu’l-CaàatÀéiyye, giriş-metin-dizinler-tıpkıbaskı. Türk Dil Kurumu Yayınları. [LN]
• Kara, F. (2011). Muóammed Yaèúûb-ı Çîngî, Zebân-ı Türkî (Kélür-nâme) inceleme-metin-dizin. Fenomen Yayınları. [ZT]
• Kik, A. (2014). Zafer-nâme-i Emir Temür, Muhammed Ali Bin Derviş Ali-yi Buharî (inceleme-metin-dizin) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. [ZN]
• Macit, E. (2012). Timurlu devleti’nin askerî teşkilâtı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ögel, B. (2022). Türklerde devlet anlayışı. Ötüken Neşriyat.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terākime. Türk Dil Kurumu Yayınları. [ŞT]
• Özçağlar, A. (2005). Türkiye’de mülki idare bölümlerinin idari coğrafya analizi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 3(1), 1-25.
• Öztürk, S. (2020). Fazlullâh Han lügâti (inceleme-metin-dizin) [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. [FHL]
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü I-II. Akçağ Yayınları. [LE]
• Rahimi, F. (2022). Nezrali’nin Çağatay Türkçesi sözlüğü (giriş - metin - inceleme - notlar - dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları. [NS]
• Sarıca, B. (2014). Çağatayca-Farsça manzûm bir lügat Nisâb-ı Türkî. Grafiker Yayınları. [NT]
• Taşağıl, A. (2013). Kök Tengri’nin çocukları (Avrasya bozkırlarında İslâm öncesi Türk tarihi). Bilge Kültür Sanat.
• TDK (2023). Türkçe sözlük 1 (A-J), 2 (K-Z). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Thackston, Jr., W. M. (1993). Zahiruddin Muhammad Babur Mirza, Baburnama I (Fergana and Transoxiana), II (Kabul), III (Hindustan). Sources of Oriental Languages & Literatures. Harvard University The Department of Near Eastern Languages and Civilizations. [BN]
• Turan, F. (2019a). Kelimetullâh Hâce Pâdişâh, Çağatayca manzum sözlük Nisâb-ı kutbiyye, inceleme-metin-sözlük-dizin-tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu Yayınları. [NK/NÚ]
• Turan, F. (2019b). Hindistan Babürlü devletinde yazılan Çağatayca sözlüklerde devlet yönetimi ve askeri teşkilatla ilgili kelimelere dair. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 59(1), 203-220.
• TÜBA (2011). Türkçe bilim terimleri sözlüğü (sosyal bilimler). Türkiye Bilimler Akademisi.
• Türk, V. (2018). Ali Şir Nevâyî, Tārih-i enbiyā ve hükemā (metin-aktarma-dizin-tıpkıbasım). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. [TEH]
• Uslu, A. (2019). Türklerde devlet yönetimi. Türk Ekini, 3, 4-17.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2016). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayıncılık.