EASTERN TURKISH - LATIN DICTIONARY: VOCABULARIUM LINGUAE GIAGATAICAE SIVE IGUREAE (LEXICO ĆIAGATAICO)

Yıl 2020, , 136 - 157, 25.06.2020

Samet Onur

https://doi.org/10.32321/cutad.701451

Öz

   In
this study, Vocabularium Linguae
Giagataicae sive Igureae (Lexico
Ciagataico), the first Eastern Turkish (Chagatay) dictionary prepared by
Europeans, is introduced. In the study, information is given about the Eastern
Turkish dictionaries prepared in Europe, the manuscript containing Vocabularium Linguae Giagataicae sive
Igureae, the first works in which Turkish is written in Latin letters, the
transcription system, content and sources of Vocabularium Linguae Giagataicae sive Igureae. In the dictionary
containing 468 headwords, Eastern Turkish headwords were written first with
Arabic and then Latin letters. Opposite of the headwords, the Persian and
Ottoman Turkish equivalents were written first in Arabic then Latin letters,
and after that Latin explanations were given. The source from which the
headword is taken is shown after the Latin explanation. In some examples, the
sentence or couplet from which the headwords were taken was first written in
Arabic, then in Latin, and then translated into Latin.

Anahtar Kelimeler

Latin, Eastern Turkish, Dictionary, Lexicography

DOĞU TÜRKÇESİ - LATİNCE SÖZLÜK: VOCABULARIUM LINGUAE GIAGATAICAE SIVE IGUREAE (LEXICO ĆIAGATAICO)

Öz

   Bu
çalışmada, Batılılar tarafından hazırlanan ilk Doğu Türkçesi (Çağatay) sözlük
olan Vocabularium Linguae Giagataicae
sive Igureae (Lexico Ciagataico)
adlı eser tanıtılmaktadır. Çalışmada; Avrupa’da hazırlanan Doğu Türkçesi
sözlükleri, Vocabularium Linguae
Giagataicae sive Igureae’nin içerisinde yer aldığı yazma, Türkçenin Latin
harfleriyle yazıldığı ilk eserler, Vocabularium
Linguae Giagataicae sive Igureae’nin transkripsiyon sistemi, içeriği ve
kaynakları üzerinde durulmuştur. 468 madde başı içeren sözlükte Doğu Türkçesi
madde başları, önce Arap sonra da Latin harfleri ile yazılmıştır. Madde
başlarının karşısına yine önce Arap sonra da Latin harfleriyle Farsça ve
Osmanlı Türkçesi karşılıkları yazıldıktan sonra Latince açıklama verilmiştir.
Latince açıklamadan sonra da madde başı sözcüğün alındığı kaynak
belirtilmiştir. Bazı madde başlarının ardından madde başı sözcüğün alındığı
cümle veya beyit, önce Arap sonra Latin harfleriyle yazılmış ardından da
Latinceye tercüme edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Latince, Doğu Türkçesi, Sözlük, Sözlükçülük

Kaynakça

• Bacanlı, E. (2012). Geçmişten günümüze Türkçenin sayıları ve sayı sistemi. Bilim ve Teknik Dergisi. 76-78.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A gramer of Chagatay. Muenchen: Lıncom Europa.
• Caferoğlu, A. (2000). Türk dili tarihi II. İstanbul: Enderun Yay.
• Coşkun, M. V. (2008). Türkçenin ses bilgisi. İstanbul: IQ Yayınları.
• Courteille, P. (1870). Dictionnaire Turc-Oriental. Paris: Impr. impériale.
• Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (cild-i evvel) adlı eserin transkripsiyonu. Yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne.
• Eckmann, J. (1979). Tarihî Türk şîveleri (Mehmet Akalın, Çev.). Ankara: Sevinç Matbaası.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı (Günay Karaağaç, Çev.). İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Eren, H. (1950). “Çağatay lügatleri hakkında notlar. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi. 8 (1-2), 145-163.
• Ergin, M. (1984). Türk dil bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gulcalı, Z . (2017). Sarı Uygurcadaki ses değişmeleri üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 44, 121-158.
• Gülsevin, G. (1994). Göktürk Anıtları ile yaşayan üç lehçemizin (Halaç, Çuvaş ve Saha/Yakut) tarihi ilgi düzeni. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten. 38, 55-64.
• Hammer-Purgstall, J. V. (2018). Teil 3/3.2: materialien / höflechner, walter [herausgeberIn]; Wagner, Alexandra [herausgeberIn] ; Koitz-Arko, Gerit [herausgeberIn] et al. - version 2-2018. - Graz : ADEVA, 2018 / (publikationen aus dem Archiv der Universität Graz; band 46) / (quellen zur geschichtlichen Landeskunde der Steiermark; band 30) (08.09.2019). Erişim adresi: http://gams.uni-graz.at/hp/pdf/Band_1.pdf
• İnce, Y. ve Akça, B. (2018). Osmanlı döneminde Latin harfleriyle Türkçe yazılan eserler ve yazarları. Erdem Dergisi. 73, 5-42.
• Jarring, G. (1964). An Eastern Turki-English dialect dictionary. Lund: CWK Gleerup.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyâzî Nevâyî'nin sözleri ve Çağatayca tanıklar, El-Lugatu‘n-Neva’iyye ve‘l-İstişhadatu‘l-Çagata’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kartalcık, V. (2009). Geçmişten günümüze Türk dünyasında alfabe gelişimi. In: 1st International Symposium on Sustainable Development, June 9-10, 2009, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina.
• Kaymaz, Z. (2002). Türklerde sayı sistemleri. Türkler Ansiklopedisi (C. 3, 419-426). Yeni Türkiye Yayınları.
• Levend, A. S. (1965). Ali Şir Nevaî-hayatı, sanatı ve kişiliği (I. Cilt.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Meninski, F. (1680). Thesaurus linguarum orientalium. Turcicae-Arabicae-Persicae lexicon Turcico-Arabico-Persicum (I. Cilt.). Vienna.
• Nalbant, B. (2017). Türkistan, İran, Anadolu sahası Doğu Türkçesi sözlük ve gramerleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. 14 (4), 120-147.
• Ortaylı, İ. (1997). HAMMER-PURGSTALL, Joseph Freiherr von. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 15, 491-494). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Rahimi, F. (2014). Çağatay Türkçesi ve edebiyatı üzerine bir bibliyografya denemesi. Turkish Studies. 9 (3), 1157-1218.
• Rahimi, F. (2018). Çağatay Türkçesi sözlükleri bibliyografyası. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi. 7, 69-104.
• Römer, C. (2016). Early transcription methods at the K.K. Akademie Orientalischer Sprachen in Vienna according to students’ exercise books. (15.10.2019). Erişim adresi: https://dighist.hypotheses.org/1171
• Tekin, T. (1997). Tarih boyunca Türkçenin yazımı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Thury, J. (1915). Orta Asya Türkçesi üzerine tetkikler (Ragıp Hulusi, Çev.). Milli Tetebbular Mecmuası. 1 (2), 207-233.
• Unat, Y. (2013). Zîc-i Uluğ Bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 44, 400-401). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Vámbéry, Á. (1867). Ćagataische Sprachstudien enthaltend grammatikalischen Umriss, Chrestomathie und Wörterbuch der ćagataischen Sprache. Leipzig.
• Vocabularium linguae Giagataicae sive Igureae, Leipzig Üniversitesi Kütüphanesi, İslamî Yazmalar Koleksiyonu, Vollers 1406.
• Vollers, K. (1906). Katalog der islamischen, christlich-orientalischen, jüdischen und samaritanischen Handschriften der Universitäts-Bibliothek zu Leipzig. Leipzig.
• Yıldırım, M. (2018). Abdullah Hâtifî’nin hayatı ve bir tarih kaynağı olarak Timurnâme’sinin değeri. Journal of Turkology. 28 (2), 231-254.
• Zenker, J. T. (1862). Türkisch-Arabisch-Persisches handwörterbuch (dictionnaire Turc-Arabe-Persan) (I. Cilt.). Leipzig.
• Zieme, P. (1968). Meninski sözlüğünün dili üzerine. XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler 1966 içinde (71-75). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.