TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE EK-FİİL VE TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEN FARKLI İŞLEVLERDE KULLANIMI

Yıl 2020, , 173 - 193, 25.06.2020

Yakup Sarıkaya

https://doi.org/10.32321/cutad.732773

Cited By: 1

Öz

   Türkmen
Türkçesinde ek-fiil olarak kullanılan biçim birimlerden bazıları ve ek-fiilin
bazı çekimleri Türkiye Türkçesinden farklıdır. Türkmen Türkçesinde ek-fiil
olarak i- (idi, imiş) ve –DIr ekleri kullanılmaktadır. Bu eklerin
yanı sıra, ek-fiilin öğrenilen geçmiş zaman çekiminde ikinci bir tür olarak “eken” veya  “ekeni”
sözcüğü kullanılmaktadır. Ayrıca, -ka/-kä
zarf-fiil eki, Türkmen gramerlerinde ek-fiil eklerinden biri olarak yer
almaktadır. -ka/kä zarf-fiil eki, bu lehçede iyelik kökenli şahıs ekleriyle
çekime girmektedir. Türkiye Türkçesinden farklı olarak Türkmen Türkçesinde –DIr
bildirme eki ek-fiilin şimdiki zaman çekiminde bütün şahıslarda kullanılmaktadır.
Türkmen Türkçesi gramerlerinde ek-fiilin şart çekimi yer almamaktadır. Çünkü bu
lehçede ek-fiilin şart çekimi ve şart birleşik çekimleri i- ek-fiilinin
kullanıldığı morfolojik yapıda değil, bol- yardımcı fiilinin kullanıldığı sentaktik
yapıda ifade edilmektedir. Bu lehçede ek-fiiller, Türkiye Türkçesinde
kullanılmayan bazı işlevlerde kullanılmaktadır. Öncelikle, Türkmen Türkçesinde
i- ek-fiili, isim ve geçici isimlerden sonra –dIK sıfat-fiilinin getirildiği -(i-)dIK yapısında kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesi
için arkaik sayılan bu yapı, yalnız Eski Anadolu Türkçesi ve erken Osmanlı
metinlerinde “idük” şeklinde kullanılmıştır. İkinci olarak, Türkmen Türkçesinde
-DIr bildirme eki  “ve” bağlacı işlevinde de kullanılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkmen Türkçesi, Ek-fiil, i- Ek-Fiili, -DIr Bildirme Eki, –ka/-kä Zarf-Fiil Eki, -(i-)dIK Yapısı

COPULATIVE VERB IN THE TURKMEN TURKISH AND ITS USE IN DIFFERENT FUNCTIONS FROM TURKEY TURKISH

Öz

   Some
of the morphemes and its conjugations, that are used as copulative verb in
Turkmen Turkish, are different from Turkey Turkish. In Turkmen Turkish, i-
(idi, imiş) and –DIr suffixes are used as copulative verb. In addition to
these, the word  “eken” or “ekeni” is
used as a second type in the learned past tense conjugation of the copulative
verb. Additionally, the gerund suffix -ka/-kä is located as one of copulative
verb suffixes in the Turkmen grammars. In this dialect, the gerund suffix
-ka/-kä is conjugated with possessive origin personal suffixes. In Turkmen
Turkish, unlike Turkey Turkish, the copula suffix -DIr is used in all persons
in the present time conjugation of the copulative verb. The conditional
conjugation of copulative verb is not included in Turkmen grammars. Because in
this dialect, this conjugaiton of nouns and conditional compound conjugation is
expressed not in the morphological in which the copulative verb i- is used, but
in the syntactical in which the auxiliary verb bol- is used. In this dialect,
the copulative verbs are also used in functions not used in Turkey Turkish. Firstly,
the copulative verb i- is also used in -(i-)dIK structure, after nouns or
temporary nouns with adjective verb suffix -dIK,  in the formulation of nouns or temporary nouns
+ -(i-)dIK adjective-verb suffix. This structure is archaic for Turkey Turkish
and it is used as “idük” only in Old Anatolian and early Ottoman Turkish
manuscripts. Secondly, the copula suffix –DIr is also used in Turkmen Turkish in
the function “and” conjunction.

Anahtar Kelimeler

Turkmen Turkish, Copulative Verb, The Copulative Verb i-, The Copula Suffix -DIr, The Gerund Suffix –ka/-kä, -(i-)dIK Structure

Kaynakça

• Azimov, P., Hıdırov, M. N., Sopıyev, G., Amansarıyev, C., Sarıyev, G. ve Ibrayımov, A. (1960). Häzirki zaman Türkmen dili. Aşgabat.
• Azimov, P. Sopıyev, G. ve Çöññäyev, Y. (1974). Türkmen dili. Aşgabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Ballıyev, G. (1967). Türkmen dilinde kem işlikler (XVII-XIX asır yazuv yadıgärlikleri esasında). Aşgabat: Kand. Dis..
• Baycanov, B. ve Petcikova, M. (Red.) (2014). Häzirki zaman Türkmen dili morfologiya. Aşgabat: Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Dil ve Edebiyat Enstitüsü, Döwletmämmet Azadı Türkmen Milli Dünya Dilleri Enstitüsü.
• Bazin, L (1988). Türkmence (Efrasiyap Gemalmaz, Çev.). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayını.
• Borcakov, A. vd. (2000). Türkmen diliniñ grammatikası morfologiya. Ankara: Ruh Yayınları.
• Çarıyarov, B. (1969). Günorta-günbatar Türki dillerde işlik zamanları. Aşgabat.
• Dilâçar, A. (1957). Türk lehçelerinin meydana gelişinde genel temayüllerin koyulaşması ve körlenmesi, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten. 5, 83-93.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı (Günay Karaağaç, Çev.). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Erdem, M. (2019). Türkmen Türkçesinde istek eki temelinde kurulan katmerli birleşik kipler. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi. 4 (1), 100-120.
• Ergin, M. (1992). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Esenmedova, A. (2010). Häzirki zaman Türkmen dili (Morfologiya). Aşgabat: Türkmen Dövlet Neşiryat Gullugı.
• Hanser, O. (2003). Türkmence el kitabı (Zühal Kargı Ölmez, Çev.). İstanbul.
• İlker, A. (2003). Türkmen Türkçesinde “-DIr” ekinin “ve” bağlacı işlevinde kullanılışı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 15, 119-123.
• Kara, M. (2007). Türkmen Türkçesi. Türk Lehçeleri Grameri (Ahmet B. Ercilasun, Ed.). Ankara: Akçağ Yayınları, 231- 290.
• Kara, M. (2012). Türkmen Türkçesi grameri. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Kerbabayev, B. (1955). Aygıtlı ädim C. I. Aşgabat: Türkmen Dövlet Neşiryatı.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yayını.
• Özalan, U. (2014). Türk dilinin çağdaş diyalektlerinde cevherî ek fiil olarak +(B)o(L)-. Türük, Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 3, 6-31.
• Öztürk, R. (2003). Eski Osmanlıcada ve Türkmencede "idük" yapısı. İlmî Araştırmalar. 16, 77-85.
• Söyegov, M. ve Ärnazarov, S. (2017). Örnekli Türkmence gramer: Türkmence öğrenenler için. Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.