IN OLD TURKIC REGARDING YOK, YOKSUZ, YOKSUZ BOL-, YOKSUZ KIL-

Yıl 2021, , 463 - 481, 01.06.2021

Ülkü Polat

https://doi.org/10.32321/cutad.817153

Öz

The word “yok” which we frequently encounter in the absence forms of noun phrases in Old Turkic, can be used as a predicate without needing any link in this period, but also as a predicate in the form of yok+bol-, yok+er-, yok+kıl-/kış-, yok+tit(ir), yok+tur(ur). In the period of inscriptions, the word “yok” absent was recorded in the texts of the period with its derivatives of yok bol-, yok kıl-/yok kış-, yokad- yokal-, yokla- but “yok” was recorded in Uighur period as yokad-, yokadtur-, yokurkan-, yok bol-, yoklunmaksız, more like reiteratives “bar yok, yok kurug, yok çıgay” in Karahanlı period with its derivatives of yokad-, yok bol-, yok kıl-, yok kılın-, yokal-, yokalıglı, yokalt-, yokatıglı and also with its derivatives of yok yodun bol- ve yok yodun kıl-. In addition, verbs such as öç-, üz-, yitlin-, yod- in the Uyghur period and yod- in the Xakani language were used which correspond to the meanings of “to destroy, to perish”. As it can be seen, the non-destructive form, which is one of the most striking uses of the word “yok'', which has a wide range of uses in Old Turkic with its various derivatives, is not seen in the period of inscriptions. In the texts of the Uighur period, "yoksuz" recorded as "unnecessary, in vain, inadequate, deprived, useless, meaningless, devoid of" is used alone as well as in “yoksuz bol-” structure. In the Xakani language, both its use “yoksuz” and its structure “yoksuz bol-” are encountered. In our study, the word of “yok” and its derivatives will be examined with examples from the texts of the period, especially the use of the word “yoksuz” nonexistent derived from the word "nonexistence adjectives" +sIz, +sUz noun with the noun suffix, yoksuz bol- and yoksuz kıl- will be used.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Yok, Yoksuz Bol-, Yokad-, Yokla-, Yoklat-, Yok Kıl-

ESKİ TÜRKÇEDE YOK, YOKSUZ, YOKSUZ BOL-, YOKSUZ KIL- ÜZERİNE

Öz

Eski Türkçe devresinde isim cümlelerinin yokluk şekillerinde sıkça karşılaştığımız yok sözü bu devrede hiçbir bağa ihtiyaç duymadan yüklem olabildiği gibi yok+bol-, yok+er-, yok+kıl-/kış-, yok+tit(ir), yok+tur(ur) şeklinde de yüklem olarak kullanılmıştır. Yazıtlar Dönemi’nde yok sözü yok bol-, yok kıl-/yok kış-, yokad-, yokal-, yokla- türevleri ile, Uygur Dönemi’nde yokad-, yokadtur-, yokurkan-, yok bol-, yoklunmaksız şekilleriyle ve daha çok da bar yok, yok kurug, yok çıgay gibi ikilemelerde, Karahanlı Dönemi’nde de yokad-, yok bol-, yok kıl-, yok kılın-, yokal-, yokalıglı, yokalt-, yokatıglı şekilleri ve yok yodun bol- ve yok yodun kıl- şeklinde dönem metinlerinde kayıtlanmıştır. Ayrıca Uygur devresinde öç-, üz-, yitlin-, yod-, Karahanlı devresinde de yod- gibi “yok etmek, yok olmak” anlamlarını karşılayan fiillerden de yararlanılmıştır. Görüldüğü üzere Eski Türkçede çeşitli türevleriyle birlikte geniş bir kullanım alanına sahip olan yok sözünün en dikkat çekici kullanımlarından birisi olan yoksuz şekli ise Yazıtlar Dönemi’nde görülmez, Uygur Dönemi metinlerinde “lüzumsuz, boşuna, liyakatsız, mahrum, yararsız, anlamsız, -DAn yoksun” anlamlarıyla kaydedilir, tek başına kullanıldığı gibi yoksuz bol- yapısında da karşımıza çıkar. Karahanlı Dönemi’nde de hem yoksuz kullanımına hem de yoksuz kıl- yapısına rastlanır. Çalışmamızda yok sözü ve türevleri dönem metinlerinden örneklerle incelenecek özellikle “yokluk bildiren” yok sözünün “yokluk sıfatları türeten” +sIz, +sUz isimden isim yapım ekiyle türetilmiş yoksuz şekline, yoksuz bol- ve yoksuz kıl- kullanımlarına yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Yok, Yoksuz Bol-, Yokad-, Yokla-, Yoklat-, Yok Kıl-

Kaynakça

• Ağca, F. (2010). Budist Türk çevresi metinlerinde olumsuzluk ve yokluk şekilleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ağca, F. (2015). Eski Türkçede varlık ve yokluk işaretleyicilerinin (ba:r, yo:k) gramerleşme süreçleri. Dil Araştırmaları, 16, 83-101.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arat, R. R. (2006). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyā I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’an tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk sudur, VI. kitap, karşılaştırmalı metin yayını. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bang, W. and Gabain, A. v. (1929-1931). Türkische Turfan-texte, I-V, SBAW.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford.
• Çağatay, S. Ş. (1945). Altun Yaruk’tan iki parça: I. Küü Tav’ın canlıları öldürdüğünden dolayı gördüğü ceza, II. Üç prensle pars hikâyesi (Prens Maḩasatvi). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çetin, E. (2012). Altun Yaruk yedinci kitap - Berlin bilimler akademisindeki metin parçaları karşılaştırmalı metin, çeviri, açıklamalar, dizin. Adana: Karahan Kitabevi.
• Çetin, E. (2016). Eski Uygurca metinlerde +lIg, +lUg ekinin sıfatlarda kullanımı. International journal of language academy, 4(4), 49-58.
• Elmalı, M. (2016). Dasakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu lugâti't-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Ergin, M. (2005). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’da aç bars hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1998). Budacı iyi ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası, Kalyãņaṃkara ve Pãpaṃkara, (Ece Korkut ve İsmet Birkan, Çev.). Ankara: Simurg Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin, dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kemal, Y. (2000). Aşık Paşa, Garib-name I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kormuşin, İ., Mozioğlu, E., Alimov, R. ve Yıldırım, F. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kâğıda yazılı runik belgeler. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Müller, F. W. K. (1945), Uıgurica (IV) (S. Himran, Çev.). İstanbul.
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm Suvarņaprabhasa sūtra): I. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift, Manihaist Uygurların tövbe duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özönder, F. S. B. (1998). Abidarim kıınlıg koşavarti şastirtakı çınkirtü yörüglerning kıngurüsinden üç itigsizler. Giriş, metin, tercüme, notlar, indeks XXX levha. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Polat, Ü. (2018). Eski Uygur Türkçesinde cümle. Yayımlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İzmir.
• Sevortyan, E. V. Red. (1974). Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na glosnıe. Moskva: İzdatel’stvo Nauka.
• Şemsettin S. (2019). Kamus-ı Türki (Paşa Yavuzarslan, Haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Şen, S. (2017). Körüm Bitig. Eski Uygurca fal kitabı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin User, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur kağanlığı yazıtları söz varlığı incelemesi. Konya: Kömen Yayınları.
• Şirin User, H. (2010). Bömbögör Yazıtı: Bir Türk kunçuyunun mezar taşı. Dil Araştırmaları, 7, 62-73.
• Şirin, H. (2015). Kül Tigin yazıtı notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tekin, Ş. (1960). Uygurca metinler I, Kuanşi İm Pusar (Ses işiten ilah) Napḩua ki atlıg nom çeçeki sudur (saddharmapundarika-sūtra). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, Ş. (1961). Uygurlarda ‘boşluk’ ve ‘mutlak hakikat’ mefhumları hakkında. Atatürk Üniversitesi 1960 Yıllığı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 79-87.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca Metinler II. Maytrısimit. Burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram (Burkancılığın Vaibhāşika tarikatine ait bir eserin Uygurcası). Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013). On the etymology of Turkish değil. Makaleler 3, Çağdaş Türk Dillleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tenişev, E. R. (1997). Sravnite’lno-istoriçeskaya grammatika tyurskih yazıkov-Leksika. Moskva-Nauka.
• Tokyürek H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihazim terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2015). Altun Yaruk IV. tegzinç. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yavuz, K. (2007). Gülşehri’nin Mantıku’t Tayrı (Gülşen-nâme). Ankara. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü (http://ekitap.kulturturizm.gov.tr).
• Zieme, P.-Kara, G. (1978). Eın Uıgurisches Totenbuch. Budapeşt: Akadémiakıadó.