THE VOCABULARY OF THE VERB OF JAT- (YAT-) IN KAZAKH: DERIVATIVES AND PHRASES

Yıl 2021, , 710 - 745, 01.12.2021

Esra Gül Keskin

https://doi.org/10.32321/cutad.888133

Öz

The Turkish vocabulary is composed of root units and derived word that correspond to entity, object and movements, and formulaic units such as proverb, compound words, idioms, reduplications, phrases. The need for new words that arise to name new concepts in Turkish is primarily met through derivation. The formulaic units, which have been adopted by everyone in the society over time by forgetting the initial reasons for being said, and adding some subtleties to the narrative, are vocabulary elements that reflect the world of thought, lifestyle, traditions and customs of the society they belong to. Although there are contradictions in the separation and classification of these structures, which have been the subject of many studies so far, their main features have been revealed. In this study, proverbs, compound words, idioms, reduplications, and phrases, which are collected under the name of “phrases”, belonging to Kazakh, in which the verb of jat- (yat-) and its derivations are mentioned, are discussed.

Anahtar Kelimeler

Vocabulary, Phrases, The Verb of Jat- (Yat-), Kazakh, Turkish Dialects of Northwest (Kıpchak) Group

KAZAK TÜRKÇESİNDE JAT- (YAT-) FİİLİNİN SÖZ VARLIĞI: TÜREVLER VE KALIPLAŞMIŞ DİL BİRİMLERİ

Öz

Türkçenin söz varlığını varlık, nesne ve hareketleri karşılayan kök durumundaki ve türemiş sözcüklerle atasözü, birleşik sözcük, deyim, ikileme, kalıp sözler gibi kalıplaşmış dil birimleri meydana getirmektedir. Türkçede yeni kavramları adlandırmak için ortaya çıkan yeni sözcük ihtiyacı, öncelikle türetme yoluyla karşılanır. Başlangıçtaki söylenme nedenleri unutularak zamanla toplumdaki herkesçe benimsenen ve anlatıma birtakım incelikler katan kalıplaşmış dil birimleri, ait oldukları toplumun düşünce dünyasını, yaşam tarzını, gelenek ve göreneklerini yansıtan söz varlığı unsurlarıdır. Şimdiye kadar birçok çalışmaya konu olan bu yapıların birbirinden ayırt edilip sınıflandırılması konusunda çelişkiler olsa da belli başlı özellikleri ortaya konmuştur. Bu çalışmada Kazak Türkçesine ait, içinde jat- (yat-) fiili ve bu fiilden türemiş sözcüklerin geçtiği, “kalıplaşmış dil birimleri” adı altında toplanan atasözü, birleşik sözcük, deyim, ikileme, kalıp sözler konu edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Söz Varlığı, Kalıplaşmış Dil Birimleri, Jat- (Yat-) Fiili, Kazak Türkçesi, Kuzeybatı (Kıpçak) Grubu Türk Lehçeleri

Kaynakça

• Aksan, D. (2004). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (1984). Atasözleri ve deyimler sözlüğü I: atasözleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoy, Ö. A. (1984). Atasözleri ve deyimler sözlüğü II: deyimler sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Biray, N., Ayan, E. ve Kurmangaliyeva, G. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Bulut, S. (2012). Anadolu ağızlarında kullanılan kalıp sözler ve bu kalıp sözlerin kullanım özellikleri. Turkish Studies, 7 (4), 1117-1155.
• Bulut, S. (2013). Anadolu ağızlarında dini inançları yansıtan kalıp sözler. JASSS, 6 (1), 435-465.
• Bulut, S. (2016). Türkiye Türkçesi ağızları ile Kıbrıs Türk ağızlarında ortak kullanılan kalıp sözlerden hayır-dualar ve beddualar. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 24, 298-308.
• Demir, C. (2008). Türkçede deyimlerin söz dizimsel özellikleri. Türk Dili, XCV (677), 428-444.
• Doğan, N. (2016). Türkiye Türkçesinde fiillerin eş dizimleri. Ankara: Yayınevi.
• Doğan, O. ve Koç, K. (2013). Kazak Türkçesi grameri (2. bs). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Erol, K. ve Sarıkaya, B. (2016). Sevgi Soysal’ın öykülerinde söz varlığı unsurları: yansımalar, kalıp sözler, ikilemeler ve deyimler. JASSS, 47, 51-75.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi (4. bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökdayı, H. (2008). Türkçede kalıp sözler. Bilig, 44, 89-110.
• Gökdayı, H. (2016). Kalıplaşmış dil birimlerinin elektronik sözlüklerde gösterimi. Turkish Stıdies, 11 (15), 189-208.
• Gökdayı, H. (2019). Türkiye Türkçesinde kalıp sözler, bu sözleri içeren bir sözlük ihtiyacı ve hazırlama yöntemi. TÜRÜK, 19, 18-35.
• Gökdayı, H. (2019). Türkiye Türkçesinde kalıplaşma. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12 (68), 168-176.
• Gürsu, U. (2009). Kazak Türkçesindeki ve Türkiye Türkçesindeki atasözlerinin karşılaştırmalı biçimde incelenmesi. Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Yeni Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul.
• Gürsu, U. (2017). Kazak atasözleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İçel, H. (2009). Türkçede atasözü-deyim ilişkisi. Türk Dili, XCVII (687), 205-212.
• İsmail, Z. ve Gümüş, M. (1995). Türkçe açıklamalı Kazak atasözleri. Ankara.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, L. (2013). Türkçede söz dizimi (19. bs). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kassymova, A. (2018). Kazak Türkçesinde kalıp sözler. Yayımlanmamış doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Denizli.
• Kazak edebî dilinin sözlüğü I-XV (2011). Almatı.
• Kazak Türkçesi sözlüğü (Oraltay, H., Yüce, N., Pınar, S., Akt.) (1984). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları.
• Kenesbayev, İ. (2007). Kazak tilinin frazelogiyalıq sözdigi. Almatı: Kaz Akparat Baspası.
• Kenzhalin, K. (2012). Kazak ve Türkiye Türkçesindeki deyimlerin karşılaştırmalı incelenmesi.Yayımlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Lehçeleri Ana Bilim Dalı, İzmir.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi (3. bs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, M. ve Sevinçli, V. (2008). Türkiye Türkçesi söz dizimi. İstanbul: 3F Yayınevi.
• Öztürk, D. (2018). Türkiye Türkçesinde anlamca kaynaşmış-deyimleşmiş birleşik fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sarsek, N. (2018). Kuzeybatı grubu Türk lehçelerindeki (Başkurt, Kazak, Kırgız, Nogay, Tatar) tabiat konulu atasözleri ve Türkiye Türkçesi atasözleri ile karşılaştırılması.Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Ana Bilim Dalı, İstanbul.
• Sırtı, E. (2019). Kıpçak lehçelerinde kök fiiller (tarihî-karşılaştırmalı söz varlığı incelemesi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sinan, A. T. (2009). Deyimlerin yapısı değişir mi?. Turkish Studies, 4 (8), 1996-2009.
• Sis, N. ve Gökçe, B. (2009). Gülten Dayıoğlu’nun öykülerinde söz varlığı unsurları: yansımalar, kalıp sözler. Turkish Studies, 4 (3), 1975-1989.
• Smağulova, G. (2020). Kazak frazeologiyası lingvistikalık paradigmalarda. Almatı: Eltanım Baspası.
• Subaşı Uzun, L. (1991). Deyimleşme ve Türkçede deyimleşme dereceleri. Dil Bilim Araştırmaları Dergisi, II, 29-39.
• Tor, G. (2012). Mersin’den birkaç kalıp söz (ilişki sözü) üzerine. Prof. Dr. Mine Mengi adına Türkoloji sempozyumu (20-22 ekim) bildirileri, 766-786.
• Wray, A. (2002). Formulaic language and the lexicon. Cambridge: Cambridge University.
• Yüceol Özezen, M. (2001). Türkçe deyimler üzerine birkaç söz. Türk Dili, II (600), 869-879.
• Zhumabekov, K. (2019). Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesinde hayvan adı içeren atasözleri üzerine karşılaştırmalı bir çalışma. Yayımlanmamış doktora tezi, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Avrasya Araştırmaları Ana Bilim Dalı, Niğde.