UPON THE STRUCTURES AND FUNCTIONS OF THE -çIr- AND -şIr-

Yıl 2021, , 288 - 297, 01.06.2021

Mesut Sönmez

https://doi.org/10.32321/cutad.911334

Öz

Verb derivational affixes from the verb, which are the subject of our study, -çIr- and -şIr- were generally considered as variants of each other in previous studies. The opinion that these two suffixes are the same is common in present studies, but it is difficult to say that there is a consensus on the structure and function of these suffixes.
The suffix -şIr- is a combination of -(I)ş- and -(I)r-. The addition of -şIr-, tap- “find”, yap- “covering” and teg- “touching” verbs have been used from the Old Uighur Turkish period to the present dialects. In this form, it has a function that includes both co-operative function and causativisation.
The suffix -çIr- is a combination of -çI- and -(I)r-. The first use of the -çIr- suffix was found in the form of külçir- “smile” in Old Uighur Turkish. This usage continued until the period of Chagatai Turkish. During the Karahanlı Turkish period, it was used as a tamçır- “drip”. It can be said that the suffix -çIr- derives a meaning close to the root of the verb, as in the case of kül- “laugh” > külçir- “smiling”. The suffix -çI- that we think constitutes the first part of the suffix -çIr- and which is generally considered as a reduplication suffix, is also seen in some contemporary Turkish dialects in this form or in the form of -şI-.

Anahtar Kelimeler

Derivational Affix, Compound Suffixes, Külçir-, Tapşur-

-çIr- ve -şIr- EKLERİNİN YAPILARI VE İŞLEVLERİ ÜZERİNE

Öz

Çalışmanın konusu olan fiilden fiil yapım ekleri -çIr- ve -şIr- daha önceki çalışmalarda genellikle birbirlerinin varyantı olarak değerlendirilmişlerdir. Tespit edilebilen mevcut çalışmalarda bu iki ekin aynı ek olduğu görüşü yaygındır fakat bu eklerin yapısı ve işlevi konusunda bir görüş birliği olduğunu söylemek zordur.
-şIr- eki -(I)ş- ve -(I)r- eklerinden oluşan bir birleşik ektir. -şIr- eki en sık olarak tap- “bulmak”, yap- “örtmek, kaplamak” ve teg- “değmek, varmak” fiilleri ile birlikte Eski Uygur Türkçesi döneminden günümüz lehçelerine kadar kullanılagelmiştir. Bu biçimi ile hem işteşlik hem ettirgenlik içeren bir işleve sahiptir.
-çIr- eki -çI- ve -(I)r- eklerinden oluşan bir birleşik ektir. -çIr- ekinin ilk kullanımına ise Eski Uygur Türkçesi döneminde kül- “gülmek” fiili üzerinde külçir- “gülümsemek” biçiminde rastlanmaktadır. Bu kullanım Çağatay Türkçesi dönemine kadar devam etmiştir. Karahanlı Türkçesi döneminde ise tamçır- “damlamak” biçiminde tam- fiili üzerinde kullanımı mevcuttur. -çIr- ekinin bu biçimiyle, kül- “gülmek” > külçir- “gülümsemek” örneğinde olduğu gibi, fiilin köküne yakın bir anlam türeten işlevde kullanıldığı söylenebilir. -çIr- ekinin birinci kısmını oluşturduğunu düşündüğümüz, genellikle pekiştirme eki olarak değerlendirilen -çI- eki bu biçimiyle veya -şI- biçimiyle bugün bazı çağdaş Türk lehçelerinde de görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Yapım Eki, Birleşik Ek, Külçir-, Tapşur-

Kaynakça

• Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi’ne büyük sözlük. İstanbul: Beşir Yayınevi.
• Argunşah, M. (2018). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Atalay, B. (1985a). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi 2. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985b). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi 3. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press. Coşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çağatay, S. (1967). Pekiştirilmiş fiiller. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1966, 39-50.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig grameri (2. bs.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation I, II. Wiesbaden: O. Harrassowitz.
• Ergönenç Akbaba, D. (2007). Nogay Türkçesi. Türk lehçeleri grameri (A. B. Ercilasun, Ed.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ganiyev, F. (1997). Tatarca-Türkçe sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2017). Kırgız Türkçesi grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Keskin, E. G. (2017). Türkçede birleşik ekler. Yayımlanmamış doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Koç K., Bayniyazov A. ve Başkapan V. (2019). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2005). Türkçede ok/ök pekiştirme edatı üzerine. Türk Dili Üzerine Araştırmalar-I, 12-84.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İklil Kurban, Çev.). Ankara: TDK Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paçacıoğlu, B. (1995). Orta Türkçe. Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (1976). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı 142-192. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Sanat Kitabevi.
• Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012a). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012b). Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an tercümeleri sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2012c). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Üşenmez, E. (2006). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü (Abdullah Taymas, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yusuf, B. (1993). Türkçe Özbekçe ve Özbekçe Türkçe sözlük. Taşkent: Özbek-Remaksa.