ATIŞ- VE AYTIŞ- SÖZCÜKLERİNİN ART VE EŞ ZAMANLI DEĞERLENDİRMESİ

Yıl 2021, , 649 - 661, 01.12.2021

Dilek Herkmen

https://doi.org/10.32321/cutad.916609

Öz

Türkiye Türkçesi genel sözlüklerinde atış- ve aytış- madde başlarında “tartışmak” karşılığının ortak olduğu görülür. TDK Türkçe Sözlük ve Kubbealtı Lügati’nde atış- “tartışmak” anlamıyla yer alır. Aytış- maddesi için TDK Türkçe Sözlük ve Kubbealtı Lügati ortak olarak “halk şairleri belli bir ayak çerçevesinde karşılıklı atışmak” anlamını verirler. Fakat TDK Türkçe Sözlük aytış- maddesine “tartışmak; münakaşa etmek” anlamını da ekler. Bu maddeyi Kubbealtı atış-, TDK Türkçe Sözlük aytış- şekliyle alır. Bu değerlendirmeden ayt- fiili ile at- fiilinin türevlerinin anlamlarının karıştığı dikkati çeker. Atış- ve aytış- eylemleri art zamanlı olarak değerlendirildiğinde atış- eyleminin Divânü Lügati’t-Türk’te “herhangi bir şeyi atmak; atmakta yarışmak” anlamıyla yer aldığı, zamanla anlam alanını genişleterek “söz atmak, suç atmak” kullanımları ile varlığını sürdürdüğü görülür. Divânü Lügati’t-Türk’te aytış- eylemi “barışmak; birbirlerine sormak” anlamlarıyla sözlükte madde başı olarak yer alır. Sonrasında “hâl, hatır sormak; birbirlerine sormak; kendi aralarında konuşmak; söyleşmek” anlamlarıyla eserlerde yer alır. Bu eylemin Anadolu sahasında kullanım alanı dardır. Öndamaksıllaşmış şekli ile daha çok kullanılan aytış- eyleminin Osmanlı Türkçesi dönemi eserlerinde tespit edilememesi, atışma sözcüğünün at- kökünden geldiğini düşündürmektedir. Bununla birlikte aytışma sözcüğünün güncelleme yoluyla atışma şeklini alması da kuvvetli bir ihtimaldir.

Anahtar Kelimeler

Atışmak, Aytışmak, Atışma, Anlam Değişmesi, Etimoloji, Güncelleme

DIACHRONIC AND SYNCRONIC ASSESMENT OF ATIŞ- AND AYTIŞ- WORDS

Öz

In the general dictionaries of Turkey Turkish, it is seen that the equivalent of “arguing” is given for atış- and aytış- clauses. Atış- takes place in the TDK Turkish Dictionary and Kubbealtı Lügati with the meaning of “discuss”. For the aytış- item, TDK Turkish Dictionary and Kubbealtı Lügati jointly mean minstrel to contest within a certain rhyme (melody). However, in the TDK Turkish Dictionary, aytış- item also means “to argue, to quarrel”. This item is in the form of atış- in Kubbealtı and is in the form of aytış- in TDK Turkish Dictionary. It draws attention that the meanings of the derivatives of the verb ayt- and the verb at- are confused. When the verbs atış- and aytış- are evaluated as diachronic, it is seen that the verb of atış- takes place in the Divânü Lügati’t-Türk meaning “throwing anything, competing in throwing” and continues its existence with the use of “to ironie, to calumniate” by expanding its meaning over time. In Divânü Lügati’t-Türk aytış- verb, takes place as an item with the meanings of “to make peace, to ask each other”. Afterwards, it takes place in the works with the meaning of “ask after someone, asking each other, talking among themselves, talking”. The usage of this verb in the Anatolian Turkish field is narrow. Since the word aytış-, which is more commonly used in its palatalized form, could not be identified in Ottoman Turkish period works, suggest that the word atışma comes from the root at. However, there is a strong possibility that the word aytışma will take the form of atışma through updating.

Anahtar Kelimeler

Atışmak, Aytışmak, Atışma, Change Of Meaning, Etymology, Updating

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2017). Türkçede söz oluşum yollarından biri: güncelleme. Akademik Ağamusa Axundovun 85 illiyinə həsr olunmuş “Ağamusa Axundov və Azərbaycan Filologiyası” Beynəlxalq Elmi Konfransın Materialları. Bakı.
• Artun, E. (2013). Çukurova aşıklık geleneğinde atışma. Folklor / Edebiyat. 19(75), 73-116.
• Ayan, H. (1979). Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd) inceleme-metin-sözlük-konu dizini. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti (Ağamusa Axundov, C., Red.) (2006). Bakü.
• Cin, A. (2004). Ali Kıssa-i Yûsuf (H.630/M.1233) (inceleme-metin-dizin). Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Eckman, J. (1995). Nehcü’l-ferādīs uştmahlarnıŋ açuḳ yolı cennetlerin açık yolu ı metin II tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud dîvânu lugâti’t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergene, O. (2017). Sibicabi gülistan tercümesi giriş-dil incelemesi-metin-çeviri-dizinler-tıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• http://lugatim.com/s/at%C4%B1%C5%9Fmak (Erişim tarihi: 14.02.2021)
• http://lugatim.com/s/ayt%C4%B1%C5%9Fmak (Erişim tarihi: 14.02.2021)
• İnce, A. (2015). Nimetu’llâh Ahmed lügat-i nimetu’llâh. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karabey, T., Şığva, B. ve Babür, Y. (2015). Hâce-i cihân ve netîce-i cân inceleme - tenkitli metin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaörs, M. M. (2006). Ali Şir Nevayi, nevādirü’ş-şebāb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kartal, A. (2000). Lügat-i Nâcî Muallim Naci. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kırkkılıç, A. ve Sancak, Y. (2017). Ahterî Mustafa Muslihuddin el-Karahisarî ahteri-yi kebir. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 1v-235v/2) (giriş-metin-inceleme-dizin). Yayımlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Naskali, E. G., Butanayev, V., İsina, A., Şahin, E., Şahin, L. ve Koç, A. (2007). Hakasça Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oraltay, H., Yüce, N. ve Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Yayını.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut -Dresden nüshası-, giriş, notlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Stachowski, M (2019). Kurzgefasstes etymologisches worterbuch der Turkischen sprache. Krakow: Ksiegarnia Akademicka.
• Şemseddin Sami (1317). Kâmûs-i Türkî. İstanbul: İkdam matbaası.
• Şenel, Ö. (2020). Dîvânu Lugâti’t-Türk ile Özbek Türkçesinin karşılaştırmalı söz varlığı üzerine inceleme. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Artvin Çoruh Üniversitesi, Artvin.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı sprachgeschichtliches und etymologisches wörterbuch des Türkei-Türkischen. Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.
• Toparlı, R., Eyövge, Y. B. ve Yılmaz, Y. (2016). Müntahabât-ı lügât-i Osmâniyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1935). Türkçeden Osmanlıcaya cep kılavuzu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1942). Anayasa – gerekçeler, taslak, sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1957). Türkiyede halk ağzından söz derleme dergisi. Ankara: Maarif Matbaası.
• Türk Dil Kurumu (1993). Türkiye’de halk ağzından söz derleme sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1996). XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dili Tetkik Cemiyeti (1934). Osmanlıcadan Türkçeye Söz karşılıkları tarama dergisi 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch Eski Uygurcanın el sözlüğü Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yıldız, M. (2018). Kutb’un Farsçadan Türkçeye çevirdiği hüsrev ü şîrîn adlı mesnevisinde fiiler. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Yüce, N. (1988). Mukaddimetü’l-Edeb Hvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.