TÜRKMEN HALILARINDAN ÖĞRENDİKLERİMİZ

Yıl 2018, Cilt: 3 Sayı: 2, 36 - 53, 17.12.2018

Yusuf Azmun

https://doi.org/10.32321/cutad.466659

Cited By: 1

Öz

Batı’da
Türkmen halısına karşı gittikçe artan ilgiye rağmen bu halının ancak sanatsal
ve teknik özellikleri araştırma konusu olmuştur. Bu makale Türkmen halısının
bazı özelliklerini dilbilimsel açıdan ele alıyor.Yazıda uzun zamandır tartışma
konusu olan halı sözcüğünün nasıl türediği açıklanıyor. Halı
terminolojisinde ‘dokumaya başlamak’ anlamındaki yügürt- fiili
incelenirken Türkmen ağızlarında Türkmen çadırının, toplandıktan sonra yerde
bıraktığı daire biçimli izi için yaygın olarak kullanılan yügürt > yüwürt
sözcüğünün yardımıyla yurt sözcüğünün nasıl
türediği ortaya çıkarılıyor. Aynı şekilde Eski Tükçede ‘kocanın kardeşi’
anlamına gelen yurç sözcüğünün 
etimolojisi de açıklığa kavuşturuluyor. Nikah kıymak (Azerbaycan
Türkçesinde kesmek) birleşik fiili konusunda kimse pek kafa yormamış ve
bu söz olduğu gibi kabul edilmiştir. Arapça nikah sözcüğünün Eski
Türkçedeki karşılığı ‘düğüm’ anlamındaki tügün’dür. Bu yazıda nikah/
tügün kıymak deyiminin halyla ilgili olduğu açıklanıyor. İngilizcede
evlenmek için to tie the not/  düğüm
atmak deyimi kullanılırken bu deyimin Türkçe karşılığı tügünü kıymak/
düğümü kesmek’tir. Bunun halı ile ilgili olduğunu bir Türkmen evlilik
ritüelinden öğreniyoruz: imam nikah kıyarken 
Türkmen kadın da bir düğümü keser gibi elindeki makası sürekli açıp
kapar. Öte yandan  Türkmen halısının en
önemli desenine göl denir; her Türkmen boyunun kendisine özgü göl‘ü
vardır. Bu desen Şamanizm’in yir sub kültü ile ilgilidir. Yir kavramı
da Şamanizm’de kutsal sayılan dağ ile ifade edilir. Dağda yaşayan
hayvanlar, meselâ dağ koçu konurbaş da kutsaldır. Türkmen halk müziğinde
konurbaş mukamı vardır. Türkmen halısında dağ Kök Türk runik
alfabesinde kullanılan t/ta harfiyle gösterilir. Kutsal olan evi temsil
eden b/ eb harfi de Türkmen halısının desebleri arasında yer alır.
İran’da, Türkmen Sahra’da Gökçe Dağ eteğinde Halid Nebi mezarı civarında
bulunan karpuz biçimli mezar taşlarının üzerinde görülen alfabeyi andıran
semboller bulunmaktadır. Bunlar Türkmen halısında görülen motiflere benzerler.
Halının müzikle ilişkisi hakkında çok şeyler yazılmış, ancak şimdiye kadar
somut bir sonuca varılamamıştır. Bu yazıda halının en eski adının Türklerin en
eski müzik aleti olan kopuzdan türediği açıklanıyor. Zaten Türkmen halı
tezgahında bir eşek vardır. Türkçede nedense buna eşik denir.
Halbuki bu sözcük Farsçada da ‘küçük eşek’ anlamında ḫarek şeklinde
kullanılır. Tezgahta telli sazın burgusunun da karşılıüı vardır. Argaç
ise sazın tellerini andırır. Farsçada argaca tar denir. Bu isim dutar,
sitar gibi müzik aletlerinde vardır. Tezgahın adı Türkmencede gurama’dır,
çünkü bir müzik aleti gibi kuruluyor, akort ediliyor.

Anahtar Kelimeler

Halı, gȫl, Şamanizm, motif, müzik

WHAT WE LEARN FROM TURKMEN CARPETS

Öz

Despite
an ever-increasing interest in Turkmen carpets in the West, little information
was available about them until recently. Most studies are about the aesthetic
and technical aspects of the carpets and rugs. This article looks at these
carpets from a linguistic point of view. Initially, the article deals with the
etymology of the word halı meaning ‘carpet’ which has been the subject of an ongoing dispute
between Turkic and Iranian carpet experts who are not linguists. While studying
the Turkmen verb yügürt-
meaning ‘to begin weaving’ in carpet terminology, we
found the root of the word yurt originally meaning ‘abandoned tent site’
in the word used as yügürt >
yüwürt in
Turkmen dialects. This
term also helped us find the root of the archaic Türkic word yurç
meaning ‘the husband’s brother’. For getting married or tying the
knot in some Turkic languages the term nikah kıymak ( nikah kəsmək) is
used. Nikah is an Arabic word meaning ‘marriage’ and Turkic words kıymak
and kəsmək mean ‘to cut, to slice’. No one has ever paid attention
to this anomaly about nikah being cut. The equivalent of nikah in
Old Turkish is tügün which means ‘knot’. Therefore, to get married
in Old Turkish is to cut the knot. The fact that the act of cutting the
knot is related to carpet weaving, could be observed in  Turkmen marriage rituals; when a mullah is
conducting the marriage ceremony, a woman constantly opens and closes a pair of
scısors as if cutting a knot. The most important pattern of the Turkmen rugs
and carpets is called gȫl meaning ‘lake’. Every Turkmen tribe has
its own gȫl. This pattern is related to the yir sub ‘earth and
water’ cult of Shamanism. The concept of earth in Shamanism is expressed by the
mountain that is regarded as a sacred place. Animals that live in the mountains
are thought to be awliyas or saints. For example, the mountain
ram called Konurbaş is an awliya and it bears the name of
a mode in Turkmen folk music called konurbaş mukamı. In Turkmen carpets
mountain is used as a pattern in the form of an Old Turkish runic letter t/ta.
For the pattern of home which is also a sacred place, the letter
b/eb is used. In the Turkmen Sahra region of northern Iran, at the foot of
the mountain called Gökçe Dağ, near the historic graveyard of Halid
Nabi, there were watermelon-shaped tombstones with symbols on them. These
symbols are similar to some of the patterns seen on the Turkmen carpets. Many
carpet experts have written about the relationship between carpet and music,
but no one has reached a concrete conclusıon. This article proves that the  name of the carpet in the oldest Turkic texts
had derived from the word kopuz, the oldest musical instrument of the
Turkic peoples. The Turkmen carpet loom, like a stringed musical instrument has
a bridge and a stick functions as a peg by keeping the weft tight. The weft
resembles strings of a musical instrument and in Persian it is called tār, a
word that is noticed in the names of musical instruments like dutār, a
two-stringed musical instrument and sitār a three-stringed instrument.
The name of a carpet loom in Turkmen is gurama/ kurama which denotes
setting up and tunıng.

Anahtar Kelimeler

Carpet, gȫl, Shamanism, pattern, music

Kaynakça

• Amid, H. (1343 H. Shamsi.). Ferheng-i Amid. Tehran.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aşırpur Meredov, N. (1978). Şeydâyî. Ashgabat: Ylym.
• Atalay, B. (1998). Divanü Lugat-it-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Azemoun, Y. (1998). Unravelling the Knot – An Etymology of Ghereh. Ghereh No. 15, Torino.
• Azemoun, Y. (2013). Türkmencede Sonu /-k/ ve /-ňk/ ile Biten Bazı Yansıma Sözcüklerin Sonuna Gelen Bir Ek Üzerinde İnceleme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, Ankara.
• Azmun, Y. (2017). Söz Kökümiz Öz Kökümiz. Gün, Stockholm.
• Barnhart, R. K. (ed.) (2003). Chambers Dictionary of Etymology, Chambers. Edinburgh-New York.
• Bekmıradov, A (1987). Andalıp Hem Oğuznamaçılık. Ashgabat: Ylym.
• Bennet, I. (1985). Oriental Carpets and Rugs. London: Hamlyn.
• Chantrell, G. (ed.) (2002). The Oxford Dictionary of Word Histories. Oxford- Newyork: Oxford Press.
• Clauson, G. (1972). Dictionary of Pre-Thirteenth Century-Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Collins English Dictionary (1992). Aylesbury, England.
• Derleme Sözlüğü (1993). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dişçi, R. (1994). Sözlük: Türkçe-Arnavutça-İngilizce. İstanbul.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische Elemente in Neupersischen. Wiesbaden.
• Eliade, M. (1999). Şamanism (Translated by İ. Birkan). Ankara.
• Fasmer, M. (2009). Etimologiçeskiy Slovar Russkogo Yazyka. Biblo, Moskova.
• Haenisch, E. (1939). Wörterbuch zu Mongol und Ni’uca Tbca’an. Leipzig.
• Hamzayev, M. Y. (ed.) (1962). Türkmen Diliniň Sözlügi. Ashgabat: TSSR Ylymlar Akademiýasy.
• Hasuri, A. (2000). Signs of Iranian Carpet Weaving Before the Bronze Age. Oriental Carpet and Textile Studies VI, IO CC Conference Proceedings, Milan 1999.
• Hıdırov, M. N. (1962). Türkmen D’l’n’ň Taryhyndan Materiallar. Okuwped, Ashgabat.
• Houtsma, M. T. (1894). Ein Türkisch-Arabisch Glossar. Leiden.
• Kasraian, N. and Arshi, Z. (1994). Turkmens of Iran. Tehran.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (Translated by G. Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mackenzie, D. N. (2009). A Concise Pahlavi Dictionary. Tehran.
• Korkmaz, E. (2003). Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü. İstanbul.
• Mackie, L. & Thompson J. (ed.) (1980). Turkmen Tribal Carpets and Traditions. Textile Museum, Washington.
• Mağtımgulı Dîwanı (2008). Ashgabat.
• Moin, M. (1381 H. Ş.). Ferheng-e Fârsî. Emîr Kebîr, Tehran.
• Nozedar, Adele (2008). Signs and Symbols Sourcebook. New York.
• Neegaard, S. (2001). Primary and Secondary Göls in Turkmen Carpets. Oriental Carpet and Textile Studies VI, IOCC Conference Proceedings, Milan 1999.
• O’Bannon, G. W. (1974). The Turkmen Carpets. Duckworth, London.
• Owsu, H. (2004). Maya ve Azteklerde Semboller (Translated by Andreeva, R.). İzmir.
• Ögel, B. (2002). Türk Mitolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özbalkan, N. (1985). Tekstil Terimleri Sözlüğü. İstanbul.
• Paydar, M. (2001). Koreha-ye Sengî ve Tamġahâ-ye Bâstânî-ye Turrkmen-Sahra. Yaprak Dergisi, İran.
• Pinner, R. (1993), Turkoman Rugs, Hali Publications, London.
• Rochella, V. (2001). “Large Pattern Holbein” in Italian Painting. Oriental Carpet and Textile Studies VI, IOCC Conference Proceedings, 1999.
• Sarı, M. (1984). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul.
• Sultanova, Raziye (2011). From Shamanizm to Sufizm. London- New York.
• Summers Herber, J. (1978). Oriental Rugs, Macmillan, New York, London.
• Şipova, Y. N. (1976). Slova Turkizmov v Russkom Yazykye. Nauka, Alma Ata.
• Tezcan, S. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar. İstanbul: YKY.
• Tekin, T. (2003). On Structure of Altaic Echoic Verb in (KirA). Makaleler I, Altayistik, Ankara.
• Thompson, J. (1993). Carpets -From the Tents, Cottages and Workshops of Asia. Laurence King, London.
• Thompson, J. (1993). Carpets. Hong Kong.
• Tzarova, E. (1984). Rugs and Carpets from Central Asia. Penguin Books, England, America, Canada, New Zeland and Russia.