THE COMPOUND VERB DERIVATIONS IN KUANŞI IM PUSAR

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 337 - 358, 25.12.2019

Emine Temel

https://doi.org/10.32321/cutad.570015

Öz

Uighurs
(A.D 744-840) followed Kokturks among those who gained their independence and
showed up in the course of Central Asian Turkic History. Uighurs, at the end of
their about-100-year rule that was based in Otuken, were defeated by Kyrgyzs
and forced to migrate into various cities. One branch of them headed toward
Eastern Turkistan, some of them were settled in Kansu region and gradually
embraced sedentary lifestyle thereby giving up on migrant-settler way. In the
course of time Uighurs, having adopted a variety of new faiths, produced a lot
of works related to those belief systems. As a consequence
of a rising need that is stemmed from their cultural transition and the new
concepts that are brought about by it, they started deriving new words and
forming compounds out of them within Old Uighur Turkish.

In
this article, we will examine one of the Buddhist peritexts in Old Uighur Turkish;
the text titled Kuanşi İm Pusar which
is in the 25th chapter of the work, named as Asil Dinin Nilüfer Çiçeği (The
Lotus of the Noble Faith) written in sudur genre, in the context of the
derivation of compound words in the Old Uighur Turkish period, the structures
of compound verbs; and they will be classified by their types of composition.

This
article, on a large scale, is predicated upon Şinasi Tekin’s work that was
produced in accordance with a comparative study of four copies in Old Uighur
Turkish and titled Uygurca Metinler I
(The Texts in Uighur Turkish) Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten Allah - Allah Who Hears) that is emitted in the year
1960 at Atatürk University.

Having come forward either in terms of structure or
meaning for the first time in the Old Uighur Turkish period, those compound
verbs are such elements of language that enrich and strengthen the vocabulary
of the Turkish language, along with being signifiers of its historical
development.

Anahtar Kelimeler

Vocabulary, Syntax, Compound Verbs, Old Uighur Turkish, Kuanşi İm Pusar

KUANŞİ İM PUSAR’DA BİRLEŞİK FİİL KURULUŞLARI

Öz

Orta
Asya Türk tarihinde Köktürklerden sonra bağımsızlıklarını kazanıp tarih
sahnesine çıkan devlet, Uygurlar (M. 744-840) olmuştur. Uygurlar, Ötüken
merkezindeki bu hâkimiyetini yaklaşık yüz yıl devam ettirdikten sonra
Kırgızların yenilgisine uğramış ve farklı şehirlere göç etmek zorunda
kalmışlardır. Uygurların bir kısmı Doğu Türkistan’a bir kısmı Kansu bölgesine
gitmiş ve burada konar-göçer yaşamı terk ederek yerleşik yaşam tarzına geçmişlerdir.
Zaman içerisinde farklı inanç sistemlerini benimsemiş olan Uygurlar, bu inanç
çevrelerine ait pek çok eser ortaya koymuşlardır. Hem yerleşik yaşamın hem de
farklı inanç ve kültür çevrelerinin kazandırdığı yeni kavramları karşılamak
üzere Eski Uygur Türkçesinde sözcük türetme ve birleştirme faaliyetleri
başlamıştır

Bu
makalede de Eski Uygur Türkçesi dönemi Buddhist çevre metinlerinden olan ve
sudur türünde kaleme alınmış Asîl Dinin
Nilüfer Çiçeği anlamına gelen eserin 25. bölümünde yer alan Kuanşi İm Pusar adlı metin, Eski Uygur
Türkçesi dönemi “sözcük birleştirme” faaliyetleri bağlamında, birleşik fiil
yapıları açısından ele alınacak ve bu birleşik fiiller, kuruluş şekillerine
göre tasnif edilecektir.

Bu
çalışmada, Şinasi Tekin’in Eski Uygur Türkçesine ait dört nüshasını
karşılaştırmak suretiyle ele aldığı ve Atatürk Üniversitesi yayınlarından 1960
yılında neşredilmiş olan Uygurca Metinler
I Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah) adlı eseri esas alınacaktır.

Bazen
şekil bazen de anlam itibariyle ilk defa Eski Uygur Türkçesi döneminde
karşımıza çıkan bu birleşik fiiller, söz varlığını güçlendiren ve
zenginleştiren yapılar olmakla birlikte Türk dilinin gelişim sürecini ortaya
koyan önemli ve belirleyici göstergelerdendir.

Anahtar Kelimeler

Söz Varlığı, Sözdizimi, Birleşik Fiiller, Eski Uygur Türkçesi, Kuanşi İm Pusar

Kaynakça

• Akar, A. (2008). Dede Korkut kitabında tur- fiili. Turkish Studies. 3 (1), 1-5.
• Aksan, D. (2000). En eski Türkçenin izlerinde Orhun ve Yenisey yazıtları üzerinde sözcükbilim ve biçembilim incelemelerinin aydınlattığı gerçekler. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri deyimler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1962. 131-166.
• Akyalçın, N. (2011). Türkçe deyimler sözlüklerine alınmış deyim olmayan kimi söz öbeklerine ilişkin bir değerlendirme. Folklor/Edebiyat, 17 (68), 121-142.
• Arat, R. R. (1988). Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig II çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arat, R. R. (2002). Türk milletinin dili. Türk Dünyası El Kitabı Dil-Kültür-Sant’at içinde 59-68. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig I metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barutcu Özönder, F. S. (1994). Maniheist ve Budist çevrelerde Türk şiiri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 69-87.
• Barutcu Özönder, F. S. (2002). Eski Türklerde dil ve edebiyat. Türkler 3. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Baydar, T. (2013). İsim+yardımcı fiil şeklinde oluşan birleşik fiiller üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 49, Erzurum, 55-66.
• Bilgegil, K. (2009). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Caferoğlu, A. (2000). Türk dili tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Clauson, G. (1972). An Etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Çağatay, S. Ş. (1943). Uygur yazı dili. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi. 1 (5). 77-88.
• Çandarlıoğlu, G. (2002). Uygur devletleri tarihi ve kültürü. Türkler Ansiklopedisi 2. Ankara. 334-372.
• Çandarlıoğlu, G. (2012). Uygurlar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 42, 242-244.
• Çelik, N. (2012). Buddhist çevre eski Uygur Türkçesi metinlerinde tabâbet. yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul.
• Çetin, E. (2012). Uygurca’da tut- fiiliyle kurulan birleşik sözler. Dil Araştırmaları. 11. 81-104.
• Deny, J. (1941). Türk dili grameri (Osmanlı lehçesi). Ali Ulvi Elöve (Çev.). İstanbul: Maarif Matbaası.
• Ediskun, H. (1985). Türk dil bilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2005). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation a functional approach to the lexicon. 1. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ergin, M. (2007). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ergönenç Akbaba, D. (2007). Türkiye türkçesinde yapısında isim-fiil bulunan birleşik fiiller. Dil Araştırmaları Dergisi. 1/1, 83-95.
• Gabain, A. (1953). Türkçede fiil bileşmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 16-28.
• Gabain, A. (1988). Eski Türkçe’nin yazı dili. Sabit S. Paylı (Çev.). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1959. 311-330.
• Gencan, T. N. (1971). Dilbilgisi. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gömeç, S. Y. (2015). Uygur Türkleri tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Gümüşatam, G. (2012). Deyim bilimi ışığında deyim kavramı. The Journal of Academic Social Science Studies. 5 (7), 357-364.
• Karahan, L. (2013). Türkçede sözdizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, F. (2011). Kutadgu Bilig’de ur- fiili üzerine. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. XLI (41), 13-24.
• Korkmaz, Z. (1959). Türkiye Türkçesinde iktidar ve imkân gösteren yardimci fiiller ve gelişmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 107-124.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Merhan, A. (2012). Kutadgu Bilig’de betimleyici eylemler. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 5 (21), 196-208.
• Röhnborn, K. (1977). Uigurisches wörterbuch: sprachmaterial der Vorislamischen Turkischen texte aus zentralasien: lieferung 1 a - agrıg 1. fsk. (72 s.). Wiesbaden: Franz Stenier Verlag.
• Röhnborn, K. (1979). Uigurisches wörterbuch: sprachmaterial der Vorislamischen Turkischen texte aus zentralasien: lieferung 2 agrıglan - anta 2. fsk. (73-148 s.). Wiesbaden: Franz Stenier Verlag.
• Röhnborn, K. (1981). Uigurisches wörterbuch: sprachmaterial der Vorislamischen Turkischen texte aus zentralasien: lieferung 3 anta - asanke 3. fsk. (149 - 224 s.). Wiesbaden: Franz Stenier Verlag.
• Röhnborn, K. (1988). Uigurisches wörterbuch: sprachmaterial der Vorislamischen Turkischen texte aus zentralasien: lieferung 4 asenkelig - ayat 4. fsk. (225 - 298 s.). Wiesbaden: Franz Stenier Verlag.
• Röhnborn, K. (1994). Uigurisches wörterbuch: sprachmaterial der Vorislamischen Turkischen texte aus zentralasien: lieferung 5 ayatıl - amgaklig 5. fsk. (299 - 372 s.). Wiesbaden: Franz Stenier Verlag.
• Röhnborn, K. (1998). Uigurisches wörterbuch: sprachmaterial der Vorislamischen Turkischen texte aus zentralasien: lieferung 6 amgaksin - arnak 6. fsk. (373 - 446 s.). Wiesbaden: Franz Stenier Verlag.
• Savran, H. (2001). Bir isim ile bir yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller üzerine yeni görüşler. Türk Dili. 596, 140-142.
• Şahin, H. (2000-2001). Kutadgu Bilig’de tasvirî fiiller. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2 (2), 95-105.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (1960). Uygurca metinler I Kuanşi İm Pusar (ses işiten İlâh) Vapġua ki atlıġ nom çeçeki sudur (saddharmapuηēarīka-sūtra). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, Ş. (1965). Uygurcada yardımcı cümleler üzerine bir deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 35-63.
• Tekin, Ş. (2002). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı Dil-Kültür-San’at. 2. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü. 69-120.
• Togan, A. Z. V. (1981). Umumî Türk tarihine giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Uğurlu, M. (2009). Birleşik fiil üzerine. İstanbul Kültür Üniversitesi Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi UTEK 2007 Bildiriler. 1, 399-421.
• Zeynalov, F. R. (1986). Türk dillerinde birleşik eylem meselesi. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 24-25, 455-468.