TÜRKÇE ÇAL- VE ÇAP- FİİLLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 375 - 390, 25.12.2019

Engin Çetin

https://doi.org/10.32321/cutad.631289

Cited By: 2

Öz

Bir
dilin söz varlığını oluşturan sözcükler yeni ihtiyaçlar, karşılaşılan durumlar,
bir dilin veya bir sözcüğün diğerine etkisi vb. nedenlerle zaman içinde yeni
birçok anlam olayına hatta sözcük ölümüne maruz kalabilir. Bu, tarih içinde her
dilin yaşadığı bir durumdur. Bir dilin söz varlığı bu anlamda bir parça
tarafından boşaltılan alanın diğer parça tarafından doldurulduğu büyük bir
yapboza benzer. Bu çalışmada Eski Türkçe metinlerde çok sık rastlanmayan, yakın
anlamlı çal- ve çap- fiillerinin zaman içinde yaşadıkları anlam değişiklikleri,
kazandıkları yeni anlamlar ve birliktelik kullanımları lehçeler arası ilişkiler
de göz önünde bulundurularak ele alınmıştır. Söz konusu iki fiil en eski
dönemlerden beri nispeten daha sık kullanılan ur- fiili ile de anlam yakınlığına sahiptir. Çal- ve çap- fiilleri
Türk dili tarihi içinde zaman zaman birbirine yaklaşan zaman zaman uzaklaşan
bir görünüm arz etmektedir. Örneğin çal-
fiili başlangıçta bugün “vurmak” şeklinde karşılayabileceğimiz temel anlamıyla
büyük çoğunlukla yėrke çal- olarak
kullanılmışken 14. yüzyıl ile birlikte “müzik aleti çalıştırmak” ve “hırsızlık
etmek” anlamıyla da karşımıza çıkar. Çal-
fiilinden daha az kullanılan, yansıma bir sözcük olan çap- fiili ise Divanü
Lügati’t-Türk’te ve sonraki dönemlerde farklı anlamlarıyla karşımıza
çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Çal-, Çap-

ON TURKIC VERBS ÇAL- AND ÇAP-

Öz

Words
that form the vocabulary of a language may be subject to many new meanings or
even word deaths over time due to new needs, different events, situations
encountered, the effect of one language or one word on another, and so on. This
is a situation which every language goes through in history. In this sense, the
vocabulary of a language is similar to a large puzzle in which the field
discharged by one part is filled by another. In this study, the changes of the
meanings of the verbs çal- and çap- -which had close-meanings- over
time, which are not very common in the Old Turkish texts, the new meanings they
have gained and the common use of them is discussed by relation between the
dialects is taken into consideration. The two verbs mentioned have a
close-meaning also with the verb ur-, which has been used relatively more
frequently since the oldest periods. The verbs çal- and çap-, in history
of Turkish Language, offer a view that approaching to each other or leave from
each other view from time to time. For example, while the verb çal- was originally used mostly as “to
hit” today in the basic sense that we can know in the form of yėrke çal-, with the 14th century and
beyond it appears as “to play musical instriument” and “to steal”. The verb çap- is onomatopoeic verb which is less
used more than the verb çal-, appears
in Divanü Lügati’t-Türk and in later
periods with different meanings.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Çal-, Çap-

Kaynakça

• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü I – II. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I metin (4. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed b. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık (4. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1998). Kutadgu Bilig II çeviri (4. bs.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ata, A. (1997). Nasırü’d-din Bin Burhanü’d-din Rabguzi Kısasü’l-Enbiya: peygamberler kıssaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferādīs. Uştmaḫlarnıŋ açuḳ yolı. cennetlerin açık yolu III dizin-sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası). Karahanlı Türkçesi (giriş-metin-notlar dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Baskakov, N. A. (ed.), Nasilov, D. S. vd. (1958). Karakalpaksko – Russkiy slovar’. Moskva: Akamemia Nauk SSSR.
• Baskakov, N. A. (ed.) (1963). Nogaysko-Russkiy slovar’. Moskva: Akamemia Nauk SSSR.
• Baskakov, N. A. (ed.) (1974). Karaimsko – Russkiy – Polskiy slovar’. Moskva: Akamemia Nauk SSSR.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University.
• Çanga, M. (2016). Kur’an-ı Kerim lügati, ilavelerle Mu‘cemü’l Müfehres. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Çetin, E. (2017). Altun Yaruk yedinci kitap. Adana: Karahan Kitabevi Yayınları.
• Courteille, A. P. de (1870). Dictionaire Türk Oriantal.
• Dankoff, R. (1983). Yūsuf Khāss Hājib, wisdom of royal glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic mirror for princes. Chicago and London.
• Dankoff, R. ve KELLY, J. (1982-1985). Mahmūd el-Kāşgarī, compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) part I-III. Harvard: Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources: 7.
• Derleme sözlüğü I-XII (1963-1981). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Digital dictionary of Budhism. Erişim tarihi: 09.09.2019. Erişim adresi: http://buddhism-dict.net/
• Enverî, H. (1382). Ferheng-i füşürde-i sühan. Tahran.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Divânû Lugâti’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. (1935). Die uigurische übersetzung der biographie Hüen-tsangs. Berlin: De Gruyter.
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk sudurdan aç bars öyküsü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gulcalı, Z. (2015). Altun Yaruk sudur X. kitap (metin-çeviri-açıklamalar-sözlük). yayımlanmamış doktora tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Gülsevin, G. (2007). Kutadgu Bilig’in dilinde lehçelerin özellikleri: denk çiftler. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları, 2 (2), 276-299.
• Gürsoy Naskali, E. vd. (2007). Hakasça – Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2019). Dîvânu Lugâti’t-Turk, Mahmûd el-Kâşgari. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K. vd. (2003). Kazak Türkçesi – Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) (giriş-inceleme-metin-dizin). yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Marufov, Z. M. (ed.) vd. (1981). Özbek tilining izahli lugati I-II, Akamemia Nauk SSSR, Moskva.
• Muzafarov, R. ve Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi - Türkiye Türkçesi - Rusça sözlük. Nariman Seyityahya (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nadelyaev, V. M. vd. (1969). Drevnetyursky Slovar’. Leningrad: Akademia Nauk SSSR.
• Nasilov, D. S. vd. (1958). Karakalpaksko – Russkiy slovar’. Moskva: Akamemia Nauk SSSR.
• Necipoviç Necip, E. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (2. bs). İklil Kurban (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer wortschatz mit Alttürkischen und Mongolischen Paralellen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Özşahin, M. (2017) Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekarskiy, Э. K. (1959). Slovar’ Yakutskogo yazıka. Akamemia Nauk SSSR, Moskva.
• Sleptsov, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy slovar’. Akamemia Nauk SSSR, Moskva.
• XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü (2. bs.) (1996). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2002). TarihÎ ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı birinci cilt a-e (Sprachgeschichtliches und etimologisches wörterbuch des Türkei-Türkischen). Zweiter Band A-E. Wien: Verlag der Östreichichen Akademie der Wissenschaften.
• Toparlı, R. vd. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de halk ağzından söz derleme dergisi 1, a-d (1940). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) (Giriş-metin-inceleme-analitik dizin). yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız sözlüğü I- II (4. bs.). Abdullah Taymas (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Ebu’l-Kâsım Cârullâh Mahmud bin ʿOmar bin Muhmmed bin Ahmed ez-Zamaḫşari, el-Ḫvârizmi Mukaddimetü’l-Edeb. Ḫvârizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zieme, P. (1996). Altun Yaruq Sudur. vorworte und das erste buch, edition und übersetzung der Alttürkischen version des goldglanzsūtra (suvarṇapraphāsasottamasūtra). Berliner Turfantexte: XVIII. Turnhout: Brepols.
• Zülfikar, H. (2018). Türkçede ses yansımalı kelimeler. İnceleme Sözlük (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.