KUTADGU BİLİG’DE NESNEYİ KARŞILAYAN KAVRAM İŞARETLERİ İLE EYLEMLER ARASINDAKİ SENTAKTİK İLİŞKİYİ SAĞLAYAN DIŞA DÖNÜK GÖREVLİ DİL ÖGELERİ

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 431 - 445, 25.12.2019

Osman Mert

https://doi.org/10.32321/cutad.634893

Cited By: 1

Öz

Türkçede anlamlı elemanlar
kök, köken,
gövde, birden fazla sözcükten
oluşan geçici ya da kalıcı kavram işaretleri ve cümleden oluşurken, isim ya da isim soylu kavram işaretleri üzerine gelen
görevli elemanlar içe ve dışa dönük olmak üzere kendi içinde ikiye
ayrılır. İhtiyaç hâlinde üzerine ek alabilen içe dönük görev ögeleri,
üzerlerine geldikleri anlamlı elemanla aralarındaki ilişkinin geçiciliğine,
kalıcılığına, başka bir ifadeyle üzerlerine geldikleri kök ya da gövdeyle
birlikte yeni bir kavram işareti oluşturup oluşturmamalarına ve işlevlerine
göre sınıflandırılır. Üzerlerine geldikleri kök ya da gövdeyle aralarındaki
ilişki sadece kullanıldıkları cümleyle sınırlı / geçici olan ve yeni bir kavram
işareti oluşturmayan dışa dönük görev ögeleri ise Kutadgu Bilig’de genellikle +ø, ek, ek+ek, edat,  ek+edat ve ek+ek+ edat olmak
üzere altı farklı şekilde görülür.

Kutadgu
Bilig'de mesaj, alıcıya / okuyucuya eserin türü gereği,
vezin kalıbı, mısra sonu kafiyesi, zaman zaman mısra başı kafiyesi, hece sayısı
gibi birtakım kavramlar dikkate alınarak sunulmuştur. Dolayısıyla Yusuf Has
Hâcib, eserinde alıcıya, şiirle ilgili yukarıdaki kavramlar çerçevesinde mümkün
olduğu kadar az (anlamlı ve görevli) elemanla, mümkün olduğu kadar çok ve
eksiksiz mesaj iletmeye çalışmıştır. Dolayısıyla Yusuf Has Hâcib, eserini
kaleme alırken mesaja, vezne, mısra sonu kafiyesine, hece sayısına göre anlamlı
ve görevli elemanları seçmiş; -mümkün olduğu kadar anlaşılabilirliği dikkate
alarak- görevli elemanları işaretsiz (ø) morfem ile karşılamış ve bu yolla
kazandığı hece sayısına tekabül eden oranda da anlamlı eleman kullanmıştır.

Bu çalışmada Yusuf Has Hâcib’in, Kutadgu
Bilig'de nesneyi karşılayan kavram işaretleri ile fiil ya da yüklem
arasındaki sentaktik ilişkiyi kurarken /+ø/, /+KA/, /+ø tapa/, /+TA/, /+°G/,
/+I/, /+nl/, /+TIn/, /+Ing+TIn/. /+tip/, /+GAr/ olmak üzere toplam 11 farklı dışa
dönük görevli dil ögesinden yararlandığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, Hâl Kategorisi, Nesne Hâli, Dışa Dönük Görevli Dil Ögeleri

EXTROVERTED LANGUAGE ELEMENTS ESTABLISHING THE SYNTACTIC RELATIONSHIP BETWEEN CONCEPT SIGNS THAT MEET THE OBJECT AND VERB IN KUTADGU BILIG

Öz

In Turkish, meaningful
elements are composed of root, origin, body, transient or permanent concept
signs and sentences consisting of more than one word, while the assigned
elements which come upon the name or name noble concept signs are divided into
two as inward and outward. Inwards that can be supplemented in case of
need are classified according to the temporality or the permanence of the
relationship between them and the meaningful element they come upon, in other
words, whether they form a new concept sign with the root or body they come
upon and their functions. In Kutadgu Bilig, the extroverted which are
limited/temporary only to the sentence they are used in and do not create a new
concept sign are generally +ø, suffix, suffix+suffix, , suffix+,
suffix+suffix+ in six different ways.

In Kutadgu Bilig, the message
was presented to the receiver/reader by taking several concepts rhythm pattern,
the last verse of the rhyme, rhyme times per verse, the number of syllables
into account due to the type of work.  Therefore, Yusuf Has Hâcib
tried to convey as many and complete messages as possible to the recipient with
as few (meaningful and tasking) elements as possible within the framework of
the above concepts about poetry. Therefore, while Yusuf Has Hâcib wrote his
work, he chose meaningful and according to the message, teller, rhyme, end
of verse and number of syllables; - taking into account the intelligibility as
much as possible - he met the staff in charge with an unsigned (ø) morphem and
used meaningful elements at a rate corresponding to the number of syllables he
gained in this way.

In this study, while establishing the syntactic relationship between
Yusuf Has Hâcib's concept signs that meet the object in Kutadgu Bilig and verb
or predicate, it has been noted that /+ø/, /+KA /, / +ø tapa/, /+TA/, /+°G/, /+I/, /+nl/, /+TIn/,
/+Ing+TIn/. /+tip/, /+GAr/ -11 extroverted language element- has been used.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, State Category, Object State, Outward Task Language Elements

Kaynakça

• Alyılmaz, C. (1994). Orhun yazıtlarının söz dizimi. Erzurum.
• Alyılmaz, C. (1999). Zamir n'si eski bir iyelik ekinin kalıntısı olabilir mi?. Türk Gramerinin Sorunları II içinde, 403-415, Ankara.
• Alyılmaz, S. (2011). Risâle-i Mûze-dûzluk (inceleme - metin - dizin). Ankara.
• Alyılmaz, S. (1998). Prens Kalyanamkara ve Papamkara hikâyesi'nin Uygurcasının söz dizimi. yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Alyılmaz, S. (2010). Türkiye Türkçesinde bulunma hâli kategorisi. Dil Araştırmaları. 7, 107-123.
• Arat, R, R. (1991). Kutadgu Bilig I metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R, R. (1988). Kutadgu Bilig II çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Boz. E. (2007). Türkiye Türkçesinde +A durum biçimbirimi. Ankara.
• Bozkurt, F. (1995). Türkiye Türkçesi. İstanbul.
• Gemalmaz, E. (1982). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin formanlarınm enformatif değerleri ve bu değerlerin ihtiyaç halinde bu dilin gelişimine muhtemel etkileri. Erzurum.
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin derin yapısı. Ankara.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara.
• Karahan, L. (1999). Yükleme (accusative) ve ilgi (genetive) hâli ekleri üzerine bazı düşünceler. 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996 içinde, 605-611, Ankara.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara.
• Korkmaz, Z. (1969). Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları. Ankara.
• Lübimov, K. (1967). Türkçede kaç isim hali var?. Dilbilgisi Sorunları I içinde, 57-61, Ankara.
• Mert, O. (2002). Kutadgu Bilig’de hâl kategorisi. yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Mert, O. (2003). Türkçede hâl kategorisi ve öğretimi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 21, 25-32.
• Mert, O. (2008). Orhun yazıtlarında kullanılan işaretsiz (/.Ø./) görev ögeleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 38, 1-20.
• Mert, O. (2016). Kutadgu Bilig’de zaman anlamlı kavram işaretleri ile eylemler arasındaki sentaktik ilişkiyi sağlayan dışa dönük görevli dil ögeleri. Yusuf Hâs Hâcib ve Ölümsüz Eseri Kutadgu Bilig içinde, 194-204, Bişkek.
• Öner, M. (1999). Türkçede edatlı (sentaktik) isim çekimi. Türk Dili. 565, 10-18.
• Özkan, N. (2001). Hâl ekleri kalıplaşmaları ve sebepleri üzerinde bir değerlendirme. İlmî Araştırmalar Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri. 12, 153-165.
• Vardar, B. (1988). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul.