ESKİ TÜRKÇE AÇ- FİİLİ ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 2, 359 - 374, 25.12.2019

Emre Uzer

https://doi.org/10.32321/cutad.646315

Öz

Eski
Türkçenin metinlerle takip edebildiğimiz ilk eserlerinden itibaren izini
sürebildiğimiz aç- fiili Türkçenin
tüm tarihî dönem metinlerinde varlığını göstermiş, üstelik takip eden her
dönemde anlam alanını genişleterek birçok farklı anlama sahip olmuştur.
İlişkiye girdiği isimlerle birlikte konuşmaktan dinlemeye, duymaktan bakmaya,
yemek yemekten, fethetmeye varana kadar farklı şekillerde karşımıza çıkar.
Bünyesine çatı eklerini de alarak metinlerdeki yerini sağlamlaştırmıştır. Bu
anlamları kazanmasına etken olan sebep fiilin metaforik anlamlar üretme
potansiyelinin yüksek olması olduğu kadar elbette fiile etki ederek anlam
alanını genişletmesine katkıda bulunan durum ekli tamlayıcılardır bir taraftan.
Çalışmada aç- fiili ve türevlerinin
görüldüğü ilk metinlerden itibaren Türkçenin tarihî dönemleri içerisinde aldığı
çeşitli görünümler, sahip olduğu anlamlar, talep ettiği tamlayıcılarla birlikte
ele alınmış ve dönem metinlerinden örneklerle incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Aç-, Fiil-Tamlayıcı İlişkisi

ON THE VERB IN OLD TURKIC AÇ-

Öz

It has
shown the existence of the actual Turkish in all the texts of the historical
period from the first works of the Old Turkic that we can trace from the first
works that we could follow with the texts, and it has had many different
meanings by expanding the meaning field in every subsequent period. He comes up
with different meanings from talking, listening, hearing, looking, eating,
conquering with the names he is involved with. It has strengthened its place in
the texts by taking roof attachments. The reason for gaining these meanings is
the fact that the verb has a high potential to produce metaphorical meanings,
as well as the fact that contributes to the expansion of the meaning field by
affecting the verb. In the study, various views, meanings and meanings of
Turkish in the historical periods starting from the first texts in which the
verb aç-and derivatives are seen are
examined together with the complementary features they demand and examined with
examples from the period texts.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Aç-, The Relation of Verb-Valency

Kaynakça

• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig, I metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. Baskı.
• Arat, R. R. (1998). Kutadgu Bilig II çeviri (4. bs.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III indeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Argunşah, M. Ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiya I giriş-metin-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiya II dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Feradis III dizin-sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2004). Karahanlı Türkçesi: Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford Univercity Press.
• Çetin, E. (2017). Altun Yaruk VIII. kitap. Adana: Karahan Kitabevi.
• Eckmann, J. (1979). Nehcü’l-Feradis II metin. S. Tezcan ve H. Zülfikar (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, M. (2016). Dasakarmapathavadanamala. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergene, O. (2017). Sadi Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gaydarci, G. A. vd. (1991). Gagauz Türkçesinin sözlüğü. İsmail Kaynak - A. Mecit Doğru (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk dilinde yapı bakımından fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
• Muzafarov, N. ve Muzafarov, R. (2018). Kırım Tatar Türkçesi Türkiye Türkçesi Rusça sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Naskali Gürsoy, E. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. İ. Kurban (Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. vd. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Ankara: Simurg Yayınları.
• Ölmez, Z. K. (1996). Şecere-i Terakime. Ankara: Simurg Yayınevi.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özertural, Z. (2008). Der uigurische Manichaismus Neubearbeitung von Texten aus Manichaica I und III von Albert v. Le Coq. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag in Kommission.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches wörterbuch. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag Gmbh.
• Sağol, G. (1993). An inter-linear translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish (part I: Introduction and text). Harvard: Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources.
• Sağol, G. (1995). An Inter-linear translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish (part II: glossary). Harvard: Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2017). Orhon yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Tezcan, S. (1974). Berliner Turfantexte III das uigurische insadi-sutra. Berlin: Akademie- Verlag. Toparlı, R. (1992). İrşadü’l-Müluk ve’s-Selatin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. vd. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2008). İslâm, Mu‘înü’l-Mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğurlu, M. (2001). Türk lehçelerinin aktarımında valenz sözlüklerinin önemi. Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri içinde, 197-206. Gazimağusa.
• Uzer, E. (2018). Altun Yaruk’ta fiil-tamlayıcı ilişkisi. yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Çukurova Üniversitesi, Adana.
• Wilkens, J. (2010). Die drei Körper des Buddha (trikāya) das dritte Kapitel der uigurischen Fassung des Goldglanz-Sūtras (Altun Yaruk Sudur) eingeleitet, nach den Handschriftenaus Berlin und St. Petersburg herausgegeben, übersetzt und kommentiert. Berliner Turfantexte: XXI. Turnhout (Belgien): Brepols.
• Yudahin, K. (1988). Kırgız sözlüğü. A. Taymas (Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yücel, B. (1995). Babür divanı. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.