-yor FOCAL PRESENT TENSE MORPHEME AND EMERGENCE IN TURKISH

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 2, 246 - 265, 21.12.2020

Ahmet Turan Doğan

https://doi.org/10.32321/cutad.796184

Cited By: 1

Öz

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE -yor ODAKSIL ŞİMDİKİ ZAMAN BİÇİMBİRİMİ VE OLUŞUMU

Öz

Tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerindeki zaman ekleri benzerlikler göstermekle birlikte birbirinden farklılaşmaktadır. Yazı dilleri arası farklılıkların en çok olduğu çekim ise odaksıl şimdiki zaman çekimidir. Türkler arasında odaksıl şimdiki zamanın ifadesinde kullanılan biçimbirimlerin özellikle görülen geçmiş zaman ve geniş zaman çekimlerine göre böylesine çeşitlilik göstermesi söz konusu biçimbirimlerin bu iki zaman çekimine göre Türk dilinin günümüze daha yakın dönemlerinde oluşmaya başladığını ve belli zaman sonra da standartlaştığını göstermektedir. Türkiye Türkçesinin tarihî derinliklerinde ise -yor biçimbirimi -A /-I/-U yorı-r , -A /-I/-U yoru-r biçimlerinde Oğuzların Asya’daki ata topraklarında odaksıl şimdiki zaman ifadesi olarak önceleri tasvirî birleşik fiil yapısında başlamış ve Osmanlı Türkçesinin son dönemlerinde odaksıl şimdiki zaman çekimi eki olarak standartlaşmıştır.
Bu çalışmada Türklerin odaksıl şimdiki zaman ihtiyacından ve bu ihtiyacın ürünlerinden biri olan Türkiye Türkçesindeki -yor biçimbiriminin tarihî derinliklerinden ve ünlü uyumu dışında kalma sebeplerinden bahsedilmiştir. Bunun için de tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde söz konusu biçimbirimin izi sürülmüş ve buradan elde edilen bilgiler ışığında -yor biçimbiriminin oluşum özellikleri açıklanmaya çalışılmıştır. Bunun sonucunda, ¬-yor biçimbiriminin Gagavuz Türkçesi ve özellikle Türkiye Türkçesinin karakteristik odaksıl şimdiki zaman çekimi eki olduğu görülmüştür. Türkmen Türkçesinde de bu biçimbirim kullanılmakla birlikte Türk dilinin başka lehçelerinde karakteristik olan yapılar da kullanılmıştır. Azerbaycan Türkçesinde ise diğer Oğuz grubu yazı dillerinden tamamen farklı bir kökenden gelen biçimbirim odaksıl şimdiki zaman çekimi için kullanılmıştır.

Although tense suffixes in historical and contemporary Turkic written dialects show similarities, they differ from each other. The focal present tense has the greatest differences among written dialects. The morphemes used in the expression of the focal present tense among Turks show a wide range of variety according to the past tense and aorist conjugations,. This variety shows that these morphemes according to two tenses started to be formed in the Turkish language closer to today and became standard after a certain time. -yor morpheme in the historical depth of Turkish started as an expression of A /-I/-U yorı-r , -A /-I/-U yoru-r format in the descriptive verb structure in Oguz’s ancestors’ territories in Asia long ago and standardized as an additional focal present tense in the last period of Ottoman Turkish.
In this study, the needs of Turks for the focal present time, the historical background of -yor morpheme as one of the results of this need, and the reasons for not being in harmony with vowel harmony. For this purpose, the mentioned morpheme was traced in historical and contemporary Turkic written dialects and the formation features of -yor morpheme were explained in the light of the information obtained from this. As a result, it has been seen that -yor is characteristic focal present tense morpheme in Gagauzian and especially in Turkish. Furthermore, this morpheme is also used in Turkmen. On the other hand, characteristic structures are used in other dialects of the Turkic language. In Azerbaijani, the morpheme originating from a completely different origin from other Oghuz written dialects is used for the focal present tense.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, zaman, odaksıl şimdiki zaman, -yor biçimbirimi, Turkish, tense, focal present tense, -yor morpheme

Kaynakça

• Akar, A. (2001). Muğla ve yöresi ağızlarında şimdiki zaman biçimleri. Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi 4, 1-10.
• Aydemir, İ. A. (2011). Tuvacada şimdiki zaman. Bilig, 59, 53-66.
• Benzer, A. (2012). Türkçede zaman, görünüş ve kip/kiplik. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Bergamalı Kadri (2002). Müyessiretü’l-Ulûm. (E. Karabacak, haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cin, A. (2012). Mesud Bin Ahmed Süheyl ü Nev-Bahar (Kenzü’l-Bedâyî’). Konya: Eğitim Kitabevi.
• Comrie, B. (1985). Tense. New York: Cambridge University Press.
• Demir, N. (1996). Güneybatı Anadolu ağızlarında kullanılan şimdiki zaman eki -ik gelir. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, C. 7, 136-148.
• Doğan, A. T. (2015). Kitâb-ı tıbb-ı hikmet (İnceleme-metin-dizin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2008). Dede Korkut kitabı-1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersoy, F. (2018). Çuvaş Türkçesi. Türk dilinin uzak lehçeleri (9-105). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (M. Akalın, çev.). Ankara: Türk Kurumu Yayınları.
• Givón, T. (1971). Historical syntax and synchronic morphology: An archaeologist’s field trip. Chicago Linguistic Society, 7, 394-415.
• Givón, T. (2001). Syntax: an introduction. Amsterdam: John Benjamins.
• Gökdağ, B. A. ve Doğan, T. (2018). Halaç Türkçesi. Türk dilinin uzak lehçeleri (191-268). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülensoy, T. (1985). Anadolu ağızlarında şimdiki zaman eki. Türk Kültürü Araştırmaları (İbrahim Kafesoğlu Armağanı), s. 291, Ankara.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Heine, B. ve Kuteva, T. (2007). The genesis of grammar. New York: Oxford University Press.
• Heine, B., Kaltenböck, G. ve Kuteva, T. (2013). On the origin of grammar. C. Lefebvre, B. Comrie ve H. Cohen (Ed.). New perspectives on the origins of language (379-405). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Jespersen, O. (1924). The philosophy of grammar. London: George Allen & Unwin Ltd.
• Johanson, L. (2009). Türk dillerinde odaksıl şimdiki zaman işaretleyicisi ve Kıbrıs Türkçesinde eksikliği. Bilig, 49, 93-100.
• Kalay, E. (1992). Edirne ili ağızları inceleme-metin (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Kerimoğlu, C. (2020). Kiplik ve kip. Ankara: Pegem Akademi.
• Kısa, O. (2018). Güneybatı Anadolu ağızlarında şimdiki zaman ekleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Klein, W. (1994). Time in language. London-New york: Routledge.
• Korkmaz, Z. (2017). Marzuban Bin Rüstem Marzubân-nâme tercümesi destûr-ı Şâhî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (2013). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, N. (2019). Gagavuz Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Reichenbach, H. (1947). Elements of symbolic logic. New York: The Macmillan Company.
• Serebrennikov, B. A. ve Gadjieva, N. Z. (2011). Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı tarihî grameri. (T. Hacıyev ve M. Öner, çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Saussure, F. (2001). Genel dilbilim dersleri. İstanbul: Multilingual.
• Sawrt, H. d. ve Verkuyl, H. (1999). Tense and aspect in sentence and discourse. Utrecht.
• Karşılaştırmalı Türk lehçeleri Grameri I. (2013). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokat, F. (2020). Tezkire-i Şeyh Safî’deki -A èr- Odaksıl Şimdiki Zaman İşaretleyicisi. Bilig, 93, 137-148.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk, V. (1996). Türkçede şimdiki zaman kavramı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, C. 44, 291-340.
• Yapıcı, A. İ. (2013). Aydın ve yöresi ağızlarında kullanılan şimdiki zaman şekilleri. Türük 2, 1-48.