OSMANLI DEVLETİ YENİLEŞME ÇABALARININ ATATÜRK’ÜN EĞİTİMİNE VE TÜRK DÜNYASI CEDİT HAREKETİNE KATKISI

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 1, 247 - 296, 15.06.2022

Halil Özcan

https://doi.org/10.32321/cutad.1071160

Öz

“Yeni” anlamında kullanılan cedit ve “yenilikçi” anlamına gelen “ceditçilik” kavramı, medrese eğitiminin bozulmasının tespitiyle literatürde kullanılmaya başlandı. Bozulmanın eğitimde başlayıp toplumun bütününe yayılacağı bilindiği için eğitimden başlayacak yeniliğin, devletin ve toplum hayatının tamamını düzelteceği düşünüldü. Ancak bozulmanın sebebi olduğu bilinen medreseler, her alanda olduğu gibi eğitimdeki otoritesini de kaybetmek istemedi. Yenilikçiler de mektepleri medreselerin etkisinden kurtararak yeni usul, yöntem ve araçlarla eğitim yapabilmek için çareler aramaya başladılar. Bu arayışların sonucunda eskiyen ya da kendisini yenileyemediği için işlevsiz kalan medrese eğitimine çözüm bulmak amacıyla Osmanlı Devleti’nde önce askerî alanda ve okullarda Batılı tarzda yenileşme çabaları başladı. Bu çabalar, Tanzimat Devri ile birlikte sivil okul ve kurumlarda devam etti. Bu süreçte doğan Atatürk, yeni usulde eğitim veren okullarda yetişti. Türk dünyasında ise Rusya, Avrupa ve Osmanlı Devletindeki yenileşme tecrübeleri ile çareler arandı. Osmanlı ve Rusya coğrafyasındaki Türklerin amacı Avrupa’da başlayan Rönesans, reform ve aydınlanmanın temelinde modern toplum olabilmekti.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Cedit Hareketi, Atatürk, Eğitim, Gaspıralı İsmail Bey

THE CONTRIBUTION OF THE OTTOMAN STATE RENEWAL EFFORT TO ATATÜRK'S EDUCATION AND THE TURKISH WORLD JEDIT MOVEMENT

Öz

The concept of jadid, which means "new", and "jaditcilik", which means "innovative", started to be used in the literature with the detection of the deterioration of madrasah education. Since it was known that the deterioration would start in education and spread to the whole society, it was thought that the innovation that would start in education would improve the entire state and social life. However, the madrasahs, which are known to be the cause of deterioration, did not want to lose their authority in education as in every field. Innovators, on the other hand, started to look for solutions in order to save schools from the influence of madrasahs and to provide education with new methods, techniques and tools. In order to find a solution to the madrasa education, which became outdated or dysfunctional because it could not renew itself as a result of these searches, the Ottoman Empire first started to renovate the military field and schools in a Western style. These efforts continued with the Tanzimat Era in civilian schools and institutions. Atatürk, who was born in this process, was brought up in schools that gave education in the new style. In the Turkish world, solutions were sought with the experience of innovation in Russia, Europe and the Ottoman Empire. The aim of the Turks in the Ottoman and Russian geography was to become a modern society on the basis of the Renaissance, reform and enlightenment that started in Europe.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Jadid Movement, Atatürk, Education, İsmail Bey of Gaspıra

Kaynakça

• Akpınar, Y. (2017). İsmail Gaspıralı seçilmiş eserleri: iv eğitim yazıları (usûl-i cedit eğitim hakkındaki yazıları, eserleri). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Aktepe, M. M.(1993). Çeşme Vak’ası. İslâm Ansiklopedisi (s. 288-289). İstanbul.
• Akyüz, Y. (2001). Türk eğitim tarihi (8. bs.). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Arıkan, Z. (1984). Busbeck ve Osmanlı İmparatorluğu. Osmanlı Araştırmaları IV içinde (s. 194-224). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Arslan, M. (2016). Gaspıralı İsmail Bey’in eğitim reformu ve usûl-i cedîd Gaspıralı İsmail Bey’in yaşam öyküsü ve Türk fikir hayatına etkileri. GAU Journal of Social and Applied Science, 8(1), 8-21.
• Arşiv belgelerine göre Osmanlı eğitiminde modernleşme (2014). Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul.
• Ata, B. (2009). Selim Sabit Efendi’nin okul tarihi inşası. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(2), 377-392.
• Aydın, A. (2015). Tevhid-i tedrisat kanunu’nun ilanının arefesinde medrese-mektep bağlamında din eğitimi tartışmaları (1920-1924). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı. İstanbul.
• Aydüz, S. (2004). Osmanlı Astronomi Müesseseleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2(4), 411-453.
• Aytaç, K. (2018). Avrupa eğitim tarihi Antikçağ’dan 19. yüzyılın sonuna kadar. Ankara: Doğubatı Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1987). Eğitim birliği kanunu. İstanbul Üniversitesi İnkılâp Tarihi Yıllık II, 11, 85-90.
• Barkan, Ö.L. (1975). Türkiye’de din ve devlet ilişkilerinin tarihsel gelişimi. Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, Seminere Sunulan Bildiriler içinde (s. 65-97), Ankara.
• Berkes, N. (1986). Türkiye’de çağdaşlaşma olgusu. Türkiye Siyasal Hayatının Gelişimi Ansiklopedisi (s. 137-157). İstanbul.
• Bozkurt, M. E. (1995). Atatürk ihtilali (3. bs.). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Çağ, G. (2011). II. meşrutiyet döneminde Türkçülük yansımaları: Mehmet Tevfik (Bilge) Bey’in Manastır vilayetinin tarihçesi adlı eseri. Tarih Okulu, X, 73-85.
• Çakıcı, F. O. ve Çamlı, M. (2021). 1877-1887 yılları arası Jön Türk ruhunun Mülkiye’ye yansımasında mizancı Murad Bey’in rolü. Türkiye’nin Modernleşme Süreci ve Mekteb-i Mülkiye içinde (s. 81-96). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 626.
• Çataltepe, S. (1989). XIX. yüzyıl başlarında Avrupa dengesi ve nizam-ı cedid ordusu. Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü, İstanbul.
• Çavuşoğlu, H. (2020). Batı ve İslam düşüncesi bağlamında panteizm anlayışı. Al-Farabi 7. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi Kongre Tam Metin Kitabı içinde (s. 216-221), Al Farabi Yayınları.
• Devellioğlu, F. (1999). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Doğan, R. (1997). Osmanlı eğitim kurumları ve eğitimde ilk yenileşme hareketlerinin batılılaşma açısından tahlili. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 37(1), 407-442.
• Emirhanov, R. (2005). İsmail Gaspıralı ve Tatar toplumunda yenileşme hareketi (19. yy. sonu-20.yy. başı). Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(3), 71-83.
• Ercoşkun, T. (2021). Mekteb-i mülkiye-i şâhâne idâdîsi: mercan idâdîsi. Türkiye’nin modernleşme süreci ve mekteb-i mülkiye içinde (s. 97-112). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 626.
• Ergin, O. (1977). Türk maarif tarihi. İstanbul: Eser Matbaası.
• Ergün, M. (1990). Türk eğitiminin batılılaşmasını belirleyen dinamikler. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, VI(17), 435-457.
• Ergün, M. ve Çiftçi, B. (2006). Türk dünyasının ilk ortak eğitim reformu: usul-ü cedid hareketi. I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı 9-15 Nisan 2006 içinde (s. 1-15), İzmir.
• Eski, M. (1998). İsmail Habib Sevük’ün Açıksöz’deki yazıları (1921-1922) makaleler fıkralar. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Feyzioğlu, H. S. (2106). III. Selim döneminde humbaracı ocağında yapılan düzenlemeler. TAD, 35(60), 141-156.
• Gökgöz, S. S. (2014). 19. yüzyılda Türk ve Müslüman dünyanın ahvali üzerine: İsmail Bey Gaspıralı’nın siyasî yazılarında çağ yorumu. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 11(4), 382-344.
• Günçe, Ş. (2019). III. Selim dönemi ulemâ-siyaset ilişkisi. Kahramanmaraş: Samer Yayınları.
• Gündoğdu, A. (2012). Gaspıralı İsmail Bey ve Türk aydınlanması. Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi, 3, 11-24.
• Gündoğdu, A. (2012). Gaspıralı İsmail Bey ve Türk aydınlanması. Türk Ocaklarının 100. Yıldönümünde Türk Dünyasının Dünü, Bugünü ve Gelecek Perspektifleri 14- 16 Mart 2012 içinde, Bakü.
• Gürtunca, E. Ş. (2017). The role of foreign and Turksih schools in changing late Ottoman educational policy: Robert College and Mekteb-i Sultani. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XVII(35), 5-21.
• Güven, İ. (2010). Türk eğitim tarihi. Ankara: Naturel Yayınevi.
• Hablemitoğlu, N. (2001). Dilde birlik ve Türklük bilinci. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 12(1), 369-383.
• İhsanoğlu, E. (1990). Dârulfünûn tarihçesine giriş. Belleten, 54(210), 699-738.
• İnalcık, H. (2010). Osmanlılar fütühat, imparatorluk, Avrupa ile ilişkiler. İstanbul: Timaş Yayınları.
• İnalcık, H. (2014). Devlet-i aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar ii. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İslâm Ansiklopedisi (C. 7) (1993). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz (Karaca, M., Ed.) (2012). İstanbul: Mavi Ofset.
• Kansu, N. A. (2016). Türkiye eğitim tarihi (Eraslan, L. ve Karadoğan, U., Haz.). İstanbul: Nobel Yayınları.
• Karal, E. Z. (1969). Müslüman memleketlerinde kültür değişimleri. Prof. Dr.Yavuz Abadan’a Armağan içinde (s. 493-502). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 280.
• Karal, E. Z. (2017). Osmanlı tarihinde Türk dili sorunu tarih açısından bir açıklama. Ankara: Başkent Üniversitesi BÜTAM Yayınları.
• Kıllıoğlu, M. E. (2019). Çarlık Rusyasında ceditcilik/yeni usul hareketi. Journal of Awareness, 4(1), 65-90.
• Kısıklı, E. (2014). Çelebi Cihan Efendi’nin Bahçesaray’daki kültür kurumlarını açış konuşması. XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri 11-13 Kasım 2014 içinde (C. 2, s. 147-157), İstanbul.
• Kodaman, B. (1991). Abdülhamid devri eğitim sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kodaman, B. (2007). Osmanlı devleti’nin yükseliş ve çöküş sebeplerine genel bir bakış. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16, 1-24.
• Koncak, İ. (2013). Ceditçilik hareketi ve Türkistan-Osmanlı devleti ilişkileri. Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi, 105-114.
• Maraş, İ. (2000). İdil-Ural Türklerinde cedidcilik (yenilikçilik) hareketi (1850-1917). Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (İslam Felsefesi) Anabilim Dalı, Ankara.
• Maraş, İ. (2007). İdil Ural bölgesi Müslümanları ve ceditçilik düşüncesi. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu içinde (s. 569-580), Isparta.
• Mermer, K. (2010). Pozitivizm gölgesinde metafizik algının dönüşümüne bir örnek: Abdülhak Hâmid Tarhan. Dini Araştırmalar Dergisi, 13(37), 73-92.
• Mert, Ö. (1991). Atatürk’ün ilk öğretmeni Şemsi Efendi (1852-1917). Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 7(20), 330-346.
• Ortaylı, İ. (1983). İmparatorluğun en uzun yüzyılı. İstanbul: Hil Yayınları.
• Öztürk, C. (1996). Atatürk devri öğretmen yetiştirme politikası. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Öztürk, C. (2009). Selim Sâbit Efendi (1829-1911). İslâm Ansiklopedisi (C. 36, s. 429), Türkiye Diyanet Vakfı.
• Öztürk, G. (2016). Türkistan’da ceditçilik ve basın faaliyetleri. İletişim Çalışmaları Dergisi, 1, 295-115.
• Safa, P. (1996). Türk inkılabına bakışlar. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Saray, M. (1993). Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e Türk dünyasında dil ve kültür birliği. İstanbul: Nesil Matbaacılık.
• Selçuk, İ. (1997). Türkiye aydınlanması: yeni insanı yaratmak. Türkiye’de Aydınlanma Hareketi Dünü, Bugünü, Yarını Server Tanilli’ye Saygı içinde (s. 35-36). İstanbul: Adam Yayınları.
• Sinanoğlu, S. (2000). Türk humanizmi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tanilli, S. (2000). Uygarlık tarihi. İstanbul: Adam Yayınları.
• Tarih IV Türkiye Cumhuriyeti (1932). İstanbul: Devlet Matbaası.
• Taş, S. (2010). Atatürk’ün düşünce yapısına etki eden unsular (öğretmenleri/okudukları). Uluslararası Teknolojik Bilimler Dergisi, 2(2), 72-84.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitim ve bilgi üretim sistemin oluşumu ve dönüşümü. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Toprak, Z. (2021). Mülkiye mektebi ve Türkiye’de sosyal ve beşerî bilimlerin gelişimi. Türkiye’nin Modernleşme Süreci ve Mekteb-i Mülkiye içinde (s. 5-44). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları No: 626.
• Turan, Ş. (1972). Tevhidi tedrisat (öğretimin birleştirilmesi). Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği (RCD) Semineri Tebliğleri (9-11 Kasım 1967) içinde (s. 79-90). Ankara: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları.
• Turan, Ş. (1982). Atatürk’ün düşünce yapısını etkileyen olaylar, düşünürler, kitaplar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ülken, H. Z. (1992). Türkiye’de çağdaş düşünce tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları.
• Yetkin, A. (2013). Kemalizm ve düzenin laikleştirilmesi: teokratik bir bakış. Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, 2(1), 57-82.
• Zeki, İ. (2014). Ceditçilik hareketinin ortaya çıkışı ve Türkistan âlimleri üzerindeki etkisi: Mahmud Hoca Behbudi ve Münevver Kâri örneği. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı, Konya.
• Zürhcher, E. J. (1993). Modernleşen Türkiye’nin tarihi (Saner Gönen, Y., Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.