COMPOUND VERBS IN KHWAREZM TURKISH TEXTS FOUNDED WITH THE AUXILIARY VERB “KELDÜR- ~ KELTÜR- ~ KĖLTÜR- ~ KETÜR- ~ KĖTÜR- ~ KİTÜR-”

Yıl 2022, Cilt: 7 Sayı: 2, 711 - 736, 30.12.2022

Duygu Yavuz Öz

https://doi.org/10.32321/cutad.1180810

Öz

In the texts of the historical period, there are many verbs which are formed as noun+verb and whose verbs do not have main auxiliary verbs such as bol- ~ ol-, et- ~ ėt- ~ it-, eyle- ~ ėyle-, kıl-, yap-. One of them is the verb keldür- ~ keltür- ~ kėltür- ~ ketür- ~ kėtür- ~ kitür-. In this study, the compound verbs formed by the verb keldür- ~ keltür- ~ kėltür- ~ ketür- ~ kėtür- ~ kitür- in the Khwarezm Turkish period are emphasized. In this context, the works named Nehcü'l-Ferâdîs, Kısasü'l-Enbiyâ, Muînü'l-Mürîd, Hüsrev ü Şîrîn, Mukaddimetü'l-Edeb and Khwarezm Turkish Qur'an Translation were browsed, the compound verbs formed with keldür- ~ keltür- ~ kėltür- ~ ketür- ~ kėtür- ~ kitür- are given with examples of sentences and their translation to Modern Turkish, evaluated in terms of the number of words, the nouns that the verb is combined with are examined in terms of source languages, in terms of the suffixes they took and the conceptual fields to which the compound verbs belong have been tried to be determined. As a result of the study, 60 compound verbs formed with the verb keldür- ~ keltür- ~ kėltür- ~ ketür- ~ kėtür- ~ kitür- were determined and it has been seen that they were formed with Turkish, Arabic and Persian words; it is composed of two, three, four and eight elements with Turkish and Persian phrases, there are those that combine without suffixes, as well as those that are combined with dative and accusative suffixes, and it meets many actions in both religious and non-religious fields. In addition to the influence of the civilization circle entered, since the texts other than Hüsrev ü Şírín and Mukaddimetü'l-Edeb are related to the religion of Islam and the source language of Islam is Arabic, the compound verbs in the Arabic + Turkish sequence are ahead in number. It is seen that almost half of the compound verbs are related to Islam and created to express religious terminology.

Anahtar Kelimeler

Khwarezm Turkish, Compound Verb, Auxiliary Verb

HAREZM TÜRKÇESİ METİNLERİNDE “KELDÜR- ~ KELTÜR- ~ KĖLTÜR- ~ KETÜR- ~ KĖTÜR- ~ KİTÜR-” YARDIMCI FİİLİ İLE KURULAN BİRLEŞİK FİİLLER

Öz

Tarihî dönem metinlerinde ad+fiil şeklinde kurulan, fiili bol- ~ ol-, et- ~ ėt- ~ it-, eyle- ~ ėyle-, kıl-, yap- gibi ana yardımcı fiiller olmayan birçok fiil de bulunmaktadır. Bunlardan biri de keldür- ~ keltür- ~ kėltür- ~ ketür- ~ kėtür- ~ kitür- fiilidir. Bu çalışmada keldür- ~ keltür- ~ kėltür- ~ ketür- ~ kėtür- ~ kitür- fiilinin Harezm Türkçesi döneminde meydana getirdiği birleşik fiiller üzerinde durulmuştur. Bu bağlamda Nehcü’l-Ferâdîs, Kısasü’l-Enbiyâ, Muînü’l-Mürîd, Hüsrev ü Şîrîn, Mukaddimetü’l-Edeb ve Harezm Türkçesi Kur’an Tercümesi adlı eserler taranmış, keldür- ~ keltür- ~ kėltür- ~ ketür- ~ kėtür- ~ kitür- ile kurulan birleşik fiiller yer aldıkları cümle örnekleriyle ve bu cümlelerin Türkiye Türkçesine aktarımlarıyla verilmiş, sözcük sayıları bakımından değerlendirilmiş, fiilin birleştiği adlar kaynak dilleri, birleşme özellikleri açısından incelenmiş ve birleşik fiillerin ait olduğu kavram alanları belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda keldür- ~ keltür- ~ kėltür- ~ ketür- ~ kėtür- ~ kitür- fiili ile kurulmuş 60 birleşik fiil tespit edilmiş olup bunların Türkçe, Arapça ve Farsça sözcüklerle kurulduğu; iki, üç, dört ve sekiz ögeden Türkçe ve Farsça tamlama usulleriyle oluşturulduğu, eksiz birleşenler olduğu gibi yönelme ve belirtme durum eki ile birleşenler de olduğu, hem dinî hem de din dışı alana dair birçok hareketi karşıladığı görülmüştür. Girilen medeniyet dairesinin tesirinin yanı sıra Hüsrev ü Şírín ve Mukaddimetü’l-Edeb dışındaki metinlerin İslam dini ile ilgili olması ve İslamiyet’in kaynak dilinin Arapça olması sebebiyle Arapça+Türkçe dizilişindeki birleşik fiillerin sayıca önde olduğu ve birleşik fiillerin yarıya yakınının İslamiyet’le ilgili olduğu ve dinî terminolojiyi karşılamak üzere oluşturulduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, Birleşik Fiil, Yardımcı Fiil

Kaynakça

• Abik, A. D. (2001). Nevayi'nin eserlerinde isim ve yardımcı fiille kurulmuş birleşik fiiller. Türk Kültürü. 39:455, 185-192.
• Argunşah, M. (2021). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arı, N. (2010). Harezm Türkçesinde birleşik fiiller ve durum ekli tamlayıcıları. Yüksek Lisans Tezi. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyâ I giriş- metin- tıpkıbasım, II Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1990). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Demiral, A. (2012). Harezm Türkçesinde birleşik fiiller. Doktora Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demirci, Ü. Ö. ve Karslı, S. (2014). Kutb’un Husrav u Şīrīn’i dizin. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Deny, J. (1941). Türk Dili grameri (Osmanlı Lehçesi). Çev. A. U. Elöve. İstanbul: Maarif Vekâleti.
• Eckmann, J. (2004). Nehcü’l-Ferādís Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu) I Metin II Tıpkıbasım. Haz. Semih Tezcan – Hamza Zülfikar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ergin, M. (2004). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin grameri. Çev. M. Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ghazy, M. E. S. (2001). Harezm ve Kıpçak Türkçesinde birleşik fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri. Ankara: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2011). Türkçenin söz dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (2007). Türkçede söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sağol, G. (1993, 1995, 1999). An Inter- linear translation of the Qur’an into Khwarazm Turkisch: Introduction, text, glossary and facsimile I: 1993; II: 1995; III/2: 1999.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Timurtaş, F. K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Toparlı, R. ve Argunşah, M. (2014). Mu’ínü’l-Müríd: İnceleme- metin- çeviri- dizin- tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb- Ḫvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası: Giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.