KUTBEDDIN IZNIKÎ’S MUQADDIME AND THE SEMANTIC CATEGORY OF THE VERB DÜRT- IN HISTORICAL TEXTS OF TURKISH

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 1, 339 - 355, 20.06.2023

Çağla Tezci Çakır İbrahim Taş

https://doi.org/10.32321/cutad.1272891

Öz

As a term, ilmihâl means ‘a handbook containing concise information on faith, worship, daily life, ethics, the great prophets, and the life of the Prophet Muhammad’. The tradition of ilmihâl first emerged in the Ottomans in the 15th-16th centuries due to the need for concise information on basic religious issues in simple, plain language that the public could understand. This tradition first started with the translation of Arabic works into Turkish and the addition of missing points to the works. The first example of this genre in the Ottomans is considered to be Kutbeddin Iznikî’s Muqaddime, even though the word “ilmihâl” does not appear in its title.
There are numerous copies of Iznikî's Muqaddime in both local and foreign libraries. The work consists of five chapters called “bāb” and an introduction. In the introduction, the author of the work, the reasons for its writing, its purpose and the subject matter are emphasized. In the first chapter, concepts such as faith, conditions of faith, heaven, and hell, good deeds, and sins are explained by citing the views of various sects. The second chapter deals with the subject of prayer. The third chapter is devoted to the provisions of zakat, eutharb, fitrah, tribute, sacrifice, burial, and charity. The fourth chapter is devoted to fasting and the fifth chapter to the provisions of hajj and umrah.
The Muqaddime has also been the subject of philological studies since it was popular in its time and there are many copies of it. When these studies are analyzed, it can be said that the work was written in plain and understandable language. In addition, it is also seen that the text bears traces of spoken language in terms of both vocabulary and style. In terms of vocabulary, there are also words such as kehellik ėt- ‘to be lazy, to be lazy’ or ḳovalt- ‘to open the space between the abdomen and thighs while prostrating’, which we recognize from Turkish dialects but do not encounter in the texts of the period. The verb dürt-, which is the subject of this study, occurs three times in the same passage and means ‘(to apply scented objects such as sulfur)’. The verb dürt- (< türt-), which is frequently encountered in Old Turkic texts and whose original meaning is ‘(odor, scented substances, oil, etc.) rub’, exhibits different semantic distributions when Old Turkic (until the 11th century) and Middle Turkic (12th-15th century) texts are analyzed. The present study aims to determine the semantic categories of the verb by analyzing the passages in Old Turkic and Middle Turkic texts based on the passage in Kutbeddin İznikî’s Muqaddime and to examine the relations of these categories with the basic meaning.

Anahtar Kelimeler

Ilmihâl, Kutbeddin Iznikî, Muqaddime, Vocabulary, Dürt- Verb

KUTBEDDİN İZNİKÎ’NİN MUKADDİME’Sİ VE DÜRT- FİİLİNİN TÜRKÇENİN TARİHÎ METİNLERİNDEKİ SEMANTİK KATEGORİSİ

Öz

Terim olarak ilmihâl, ‘inanç, ibadet, muamelat (günlük yaşayış), ahlak konuları, yer yer büyük peygamberler, ayrıca Hz. Muhammed’in hayatına dair özlü bilgileri içeren el kitabı’ anlamına gelir. İlmihâl geleneği ilk olarak halkın anlayacağı dilde, basit, sade anlatımlı, temel dinî konularda özlü bilgilere duyulan ihtiyaçtan dolayı 15.-16. yüzyıllarda Osmanlılarda ortaya çıkmıştır. Bu gelenek önce Arapça eserlerin Türkçeye tercümesi ve eksik görülen hususların eserlere eklenmesiyle başlamıştır. Bu türün Osmanlılardaki ilk örneği, adında “ilmihâl” sözcüğü geçmese de, Kutbeddin İznikî’nin Mukaddime’si kabul edilir.
İznikî’nin Mukaddime’sinin yerli ve yabancı kütüphanelerde olmak üzere sayısız nüshası bulunmaktadır. Eser bâb adı verilen beş bölümden ve bir girişten oluşmaktadır. Giriş bölümünde eserin yazarı, yazılış nedenleri, amacı ve konusu üzerinde durulur. İlk bölümde iman, imanın şartları, cennet-cehennem, sevap-günah gibi kavramlar çeşitli mezheplerin görüşleri aktarılarak anlatılır. İkinci bölümde namaz konusu ele alınmıştır. Üçüncü bölüm zekât, öşür, fitre, haraç, kurban, gömü ve sadaka hükümlerine ayrılmıştır. dördüncü bölüm oruca, beşinci bölüm de hac ve umre hükümlerine ayrılmıştır.
Mukaddime, kendi döneminde rağbet gördüğü ve pek çok nüshası bulunduğu için filolojik araştırmalara da konu edilmiştir. Bu çalışmalar incelendiğinde eserin, yer yer halkın anlayacağı dille ve sade bir anlatımla kaleme alındığı söylenebilir. Bunun yanında metnin gerek söz varlığı gerekse üslup olarak konuşma dilinden izler taşıdığı da görülmektedir. Söz varlığı açısından bakıldığında ise eserde, Türkiye Türkçesi ağızlarından tanıdığımız ancak dönem metinlerinde tesadüf etmediğimiz kehellik ėt- ‘üşenmek, tembellik etmek’ ya da seyrek olarak karşılaştığımız ḳovalt- ‘secdede iken karın ile uyluk arasını açmak’ gibi sözcüklere de rastlanmaktadır. Bu çalışmada konu ettiğimiz dürt- fiili ise metinde aynı pasajda üç kez geçmektedir ve ‘(kâfur vb. kokulu nesneler) sürmek’ anlamına gelmektedir. Eski Türkçe metinlerden itibaren sıklıkla karşılaştığımız ve özgün anlamı ‘(koku, kokulu maddeler, yağ vb.) sürmek’ olan dürt- (< türt-) fiili, Eski Türkçe (11. yüzyıla kadar) ve Orta Türkçe (12.-15. yüzyıl arası) metinleri tahlil edildiğinde farklı semantik dağılımlar sergilediği görülmektedir. İşte burada konu edilen çalışma, Kutbeddin İznikî’nin Mukaddime’sinde yer alan kesitten hareketle Eski Türkçe ve Orta Türkçe metinlerdeki pasajları irdeleyerek fiilin semantik kategorisini tespit etmeyi ve söz konusu kategorilerin temel anlamla olan ilişkilerini incelemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İlmihâl, Kutbeddin İznikî, Mukaddime, Söz Varlığı, Dürt- Fiili

Kaynakça

• Akkuş, M. (1995). Kitab-ı Gunya, inceleme-metin-indeks-tıpkı basım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I metin (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atawula, A. (2007). Kutbuddin İznikî’nin “Mukaddime” adlı eserinin tahkik ve tahlili. Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Avşar, B. (2019). Kutbeddin İznikî’nin Mukaddimesi’nin Topkapı nüshası (51a-100b) giriş-metin-çeviri-sözlük. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Bilecik.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. kitap, karşılaştırmalı metin yayını. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2017). Kutbüddin İznikî’nin Mukaddimesi’nin Topkapı nüshası (1b-50b) giriş-metin-çeviri-sözlük. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Bilecik.
• Baktır, M. (2005). Anadolu’da yazılan ilk Türkçe ilmihal kitaplarından İznikî’nin Mukaddimesi. Uluslararası İznik Sempozyumu, 431-442.
• Battal, A. (1934). İbnü-Mühennâ lûgati (İstanbul nüshasının türkçe bölüğünün endeksidir.). İstanbul: Devlet Matbaası.
• Bayrakdar, M. (1994). Dâvûd-i Kayserî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 9. Cilt, 32-35.
• Ciğa, Ö. (2013). Süheyl ü Nev-bahâr (metin-aktarma, art zamanlı anlam değişmeleri, dizin. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dicle Üniversitesi, Diyarbakır.
• Cihan, S. (2021). Mukaddimetü’l-Edeb (Yozgat nüshası)-(giriş, metin, notlar, sözlük-dizin). Yayımlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford University Press.
• Dilçin, C. (1991). Mesᶜūd bin Aḥmed, Süheyl ü Nev-bahār, inceleme-metin-sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Eckmann, J. (2014). Mahmud b. Ali, Nehcü’l-Ferādįs uştmaḫlarnıŋ açuq yolı (cennetlerin açık yolu) metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2017). Oğuzların diliyle Dedem Korkudun kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (2019). Dîvânu lugâti’t-turk Türk Türk dilleri derlemesi. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Kara, M. (1999). XIV. ve XV. Yüzyıllarda Osmanlı toplumunu besleyen Türkçe kitaplar. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(1), 29-58.
• Karagözlü, S. (2018). İbnü Mühennâ lügati (Kitâb Hilyetü’l-İnsân ve Helbetü’l-Lisân) (metin-dil özellikleri-dizin). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kelpetin, H. (2000). İlmihâl. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22. Cilt, 139-141.
• Kılıç, M. E. (1996). Fusûsü’l-Hikem. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 13. Cilt, 230-237.
• Korkmaz, Z. (2017). Marzubân bin Rüstem, Marzubân-nâme Tercümesi (Destûr-ı Şâhî), tercüme eden Şeyhoğlu Sadre’d-dîn Mustafâ [1340-1413] giriş-inceleme-metin-günümüz Türkçesine aktarma-sözlük ve dizin-tıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kültüral, Z. ve Beyreli, L. (1999). Şerîfî, Şehnâme Çevirisi (III. Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mazıoğlu, H. (1974). Ahmed Fakih, Kitābu Evsāfı Mesācidi’ş-Şerįfe. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
• Öksüz, Y. Z. (1976). Mukaddime-i Kutbuddin inceleme-metin-sözlük. Yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Öksüz, Y. Z. (1978). Kutbuddin b. Muhammed İznikî (? - 821 h.) ve Mukaddime-i Kutbuddin. Prof. Dr. M. Tayyib Okiç Armağanı, 225-249.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut -Dresden nüshası- metin, dizin (II. Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Saçı, A. (2021). Kutbeddin İznikî’nin Mukaddimesi’nin Topkapı nüshası (101a-150b) giriş-metin-çeviri-sözlük. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Bilecik.
• Ş. Sami (1899-1900). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Der-i Saâdet.
• Taş, İ. (2019). Şeyyād Ḥamza, Yūsuf ve Zelįḫā [gramer-metin-çeviri-notlar-sözlük-dizin-tıpkıbaskı]. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı sprahchgeschichtliches und etymologisches wörterbuch des türkei-türkishen (I. Cilt). İstanbul-Wien: Simurg.
• Tulum, M. ve Tulum, M. M. (2016). Dede Korkut, Oğuznameler, Oğuz beylerinin hikâyeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstünova, K. (2016). Kutbe’d-dîn İznikî, Mukaddime giriş-inceleme-metin-sözlük (Şahâbe’d-dîn Kudsî nüshası) (2. bs.). İstanbul: Sentez Yayınları.
• XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklariyle tarama sözlüğü (II. Cilt) (1965). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Maḥmūd bin ᶜOmar bin Muḥammed bin Aḥmed ez-Zamaḫşarį el-Ḫvarizmį, Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.