17TH CENTURY CLASSICAL TURKISH LITERATURE POET PAHLAVAN-ZADAH BAQAYİ AND HIS POEMS

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 874 - 903, 21.12.2023

Murat Güneş

https://doi.org/10.32321/cutad.1304423

Cited By: 2

Öz

In this study, Baqayi, one of the poets of 17th century classical Turkish literature, known as Pahlavan-zada, and his poems are discussed. Among the works on poets biographies written in Turkish, the only source in which Baqayi’s biography is mentioned by title is Tadhkira-i Reza, one of the poets treatises written in the 17th century. Nevertheless, it appears that Baqayi was a poet who was overlooked because his biography was not found in the old letters edition of the said tadhkira and in all of his manuscripts in the domestic libraries. The only copy of the manuscript that has survived to the present day and allowed identification of his poems is registered in the Selimiye Manuscript Library under the number 2208 in the Ahmad Badi collection. In addition to Baqayi’s poems, there are selected poems by Fegani, Shaykhulislam Yahya and Sabit’s Diwans. In terms of content, the manuscript does not contain all the poems of the poets mentioned above, but rather looks like a selection of poems from the diwans of these poets. In the manuscript with the phrase Diwan in the Itmam record at the end of Baqayi’s poems, 31 pieces of poetry written in various forms of nazim are recorded. On the other hand, these poems serve as a source for clarifying some aspects of Baqayi’s biography. These details, which can be found in the poet’s own poems, are in many respects in agreement with Tadhkira-i Reza, the sole source of his biography. Baqayi’s two poems titled parastishnama; it is noteworthy in that it is poems that embody different kinds of features such as verse letters, urban praise, poets and satire written about scribes and is among the unknown examples of such verses written in Turkish literature. In the study, first of all, information was given about the manuscript that has survived Baqayi’s poems to the present day, remarkable details about his biography and literary personality were tried to be revealed based on the information reflected in Tadhkira-i Reza and his existing poems, and the transcripted text of his poems was presented. Thus, the article, which aims to bring to light a poet whose name has been overshadowed in the history of Turkish literature and a certain amount of his poems that have not been the subject of any previous study, is intended to serve as a basis for further studies on Baqayi and his poems.

Anahtar Kelimeler

Baqayi, Yenisehir, Verse Letter, City Praise, Parastishnama, 17th Century Classical Turkish Literature

XVII. YÜZYIL KLASİK TÜRK EDEBİYATI ŞAİRİ PEHLEVÂN-ZÂDE BEKÂYÎ VE ŞİİRLERİ

Öz

Bu çalışmada, XVII. yüzyıl klasik Türk edebiyatı şairlerinden Pehlevân-zâde nâmıyla anılan Bekâyî ve şiirleri konu edilmektedir. Türkçe kaleme alınan şair biyografileri konulu eserler arasında Bekâyî’nin biyografisinin madde başı esasıyla yer aldığı tek kaynak, XVII. yüzyılda yazılan şuara tezkirelerinden Tezkire-i Rızâ’dır. Buna rağmen Bekâyî’nin, biyografisinin söz konusu tezkirenin eski harflerle yapılan baskısında, yurtiçi kütüphanelerdeki yazmalarının ise tümünde bulunmayışından dolayı gözden kaçmış bir şair olduğu anlaşılmaktadır. Şiirlerini günümüze ulaştıran ve tespitine olanak sağlayan yazmanın tek nüshası, Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde, Ahmed Bâdî koleksiyonu içerisinde 2208 numarayla kayıtlıdır. Değişik yerlerine düşülen kayıtlardan XVIII. yüzyılda derlendiği öğrenilen yazma içerisinde Bekâyî’nin şiirlerinden başka Figânî, Şeyhülislâm Yahyâ ve Sâbit’in Dîvân’larından seçilmiş şiirler bulunmaktadır. İçeriği yönüyle yazma, adı geçen şairlerin şiirlerinin bütününü ihtiva eden yapıda olmayıp daha çok bu şairlerin Dîvân’larından yapılmış bir şiir seçkisi görünümü arz etmektedir. Bekâyî’nin şiirlerinin sonunda yer verilen itmam kaydında Dîvân ifadesi bulunan yazmada, değişik nazım şekilleriyle kaleme alınan 31 parça şiiri kayıtlıdır. Diğer taraftan mevcut şiirler, Bekâyî’nin biyografisinin bazı yönlerinin aydınlatılmasına da kaynaklık eder. Şairin kendi şiirlerinde rastlanan söz konusu ayrıntılar, biyografisinin yegâne kaynağı olan Tezkire-i Rızâ ile birçok açıdan mutabıktır. Bekâyî’nin mevcut şiirleri arasında özellikle perestişnâme başlığını taşıyan iki manzumesi; manzum mektup, şehir methiyesi, şairnâme ve kâtipler hakkında yazılmış hiciv gibi farklı türden özellikleri bünyesinde barındıran şiirler olması yönünden dikkat çekmekte ve Türk edebiyatında kaleme alınmış bu türden manzumelerin bilinmeyen örnekleri arasında yer almaktadır. Çalışmada öncelikle Bekâyî’nin şiirlerini günümüze ulaştıran yazma hakkında bilgi verilmiş, Tezkire-i Rızâ ve mevcut şiirlerine yansıyan bilgilerden hareketle biyografisi ve edebî kişiliğine dair dikkat çeken ayrıntılar ortaya konulmaya çalışılmış ve şiirlerinin çeviriyazılı metni sunulmuştur. Böylelikle Türk edebiyatı tarihinde adı gölgede kalmış bir şair ve onun daha önce herhangi bir incelemeye konu edilmeyen belli miktarda şiirinin gün yüzüne çıkarılmasının amaçlandığı makalenin, Bekâyî ve şiirleri hakkında yapılacak başka çalışmalar için temel teşkil etmesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bekayi, Yenişehir, Manzum Mektup, Şehir Methiyesi, Perestişnâme, XVII. Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatı

Kaynakça

• Altınsu, A. (1972). Osmanlı şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Arat, R. R. (1987). Türk ilmî transkripsiyon kılavuzu. Makaleler I (Sertkaya, O. F., Haz.) (ss. 32-68). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Aynur, H. ve Karateke, H. T. (2022). Aç besmeleyle iç suyu: III. Ahmed devri İstanbul çeşmeleri (1703-1730). İstanbul: İBB Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü.
• Babinger, F. (1988). Turahan Bey. MEB İslâm Ansiklopedisi (C. 12/2, ss. 104-106). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Coşkun, A. vd. (2020). Kaynaklarıyla Osmanlı coğrafyası yer adları sözlüğü. İstanbul: Devlet Arşivleri Başkanlığı Yayınları.
• Çıkar, J. M. R. (2011). Türkischer biographischer index 1. Berlin: De Gruyter.
• Değerli, A. (2017). Turahanzade Ömer ve Oğlu Hasan Bey’in Tırhala Sancağındaki vakıfları (1484-1881). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26, 12-31.
• Dehkodâ, A. (1998). Loghatnâme (encyclopedic dictionary) V. (Mo’in, M., and Shahidi, J., Ed.). Tehran: Tehran University Publications.
• Derdiyok, Ç. (1999). Osmanlı devrinde mektup yazma geleneği. Osmanlı: Kültür ve Sanat, IX, 731-740.
• Develi, H. (2000). Eski Türkiye Türkçesinde ön damaksı /k/-/g/ ses birimlerinin yazılışı. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 29, 31-33.
• Dikmen, H. (1991). Seyyid Vehbî ve Divanının karşılaştırmalı metni. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Dilçin, C. (1983). Örneklerle Türk şiir bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Edirneli Ahmed Bâdî Efendi. (2004). Armağan (divan şiirinde atasözleri ve deyimler) (Beyzadeoğlu, S. A. vd., Haz.). Cambridge: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
• Erdağı, M. S. (2002). Rızâ tezkiresi. Ankara: Türk Dili ve Edebiyatı Kitapları.
• Ergun, P. (2012). Türk kültüründe ağaç kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Ergun, S. N. (2023). Türk şairleri II. İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Es‘ad-ı Bağdâdî. (2000). Dîvan (tenkitli metin) (Gürer, A., Haz.). Ankara: [Şahsî Yayın].
• Eyüboğlu, E. K. (1973-1975). On üçüncü yüzyıldan günümüze kadar şiirde ve halk dilinde atasözleri ve deyimler I-II. İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık.
• Gökçe, A. (2002). Osmanlı Türkçesi metinlerinde dil ve imlâ (XVI., XVII. ve XVII. yüzyıl). Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Gökyay, O. Ş. (1974). Tanzimat dönemine değin mektup. Türk Dili Mektup Özel Sayısı, XXX (274), 17-23.
• Gökyay, O. Ş. (1980). Zekeriyyazade, Ferah Cerbe Savaşı. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.
• Haksever, H. İ. (2006). Eski Türk edebiyatında mektup. Hece Dergisi Mektup Özel Sayısı, 114-115-116, 37-47.
• Halaçoğlu, Y. (1974). Tesalya Yenişehiri ve Türk eserleri hakkında bir araştırma. Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 2-3, 89-100.
• İpekten, H. vd. (1988). Tezkirelere göre divan edebiyatı isimler sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kahraman, S. A. (2017). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: Gümülcine-Kavala-Selânik-Tırhala-Atina-Mora-Navarin-Girit Adası-Hanya-Kandiye-Elbasan-Ohri-Tekirdağı 8. Kitap-1. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karabey, T. (2015). Türk edebiyatında tarih düşürme. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Karacan, T. (1981). XVIII. yüzyıl şairlerimizden Sâbit ve edisyon kritikli divan metni. Yayımlanmamış doçentlik tezi, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Erzurum.
• Karahan, A. (1966). Kanuni Sultan Süleyman çağı şairlerinden Figanî ve Divançesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Karaköse, S. (1994). Nev‘î-zade Atayi ve Divanı kısmi tahlil-metin. Yayımlanmamış doktora tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Kavruk, H. (2001). Şeyhülislâm Yahyâ Divânı tenkitli metin. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Kayapınar, L. (2005). Teselya bölgesinin Fatihi Turahan Bey ailesi ve XV.-XVI. yüzyıllardaki hayır kurumları. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, 183-196.
• Kılıç, F. (2008). Rızâ, Seyyid Mehmed. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 35, s. 59). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kiel, M. (2013). Yenişehir. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 43, ss. 473-476). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Köksal, M. F. (2019). XVI. yüzyılda yaşamış üç şairin hezliyat tarzında manzum mektuplaşmaları. Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağan (ss. 169-197). Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Kut, G. (1979). Edirne-Selimiye Kütüphanesindeki Türkçe yazmalar üzerine. Journal of Turkish Studies In Memoriam Ali Nihad Tarlan, III(3), 259-272.
• Kutlar, F. S. (2006). Tarih düşürme. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü (C. 6, ss. 38-41). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Mecmû‘a-i Devâvîn, Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi, [Ahmed Bâdî Kitapları] 2208, 1b-107a.
• Mütercim Âsım Efendi. (2014). el-Okyânûsu'l-Basît fî Tercemeti'l-Kâmûsi'l-Muhît: Kâmûsu'l-Muhît Tercümesi V. (Koç, M. ve Tanrıverdi, E., Haz.). İstanbul: T.C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Nefîsî, A. E. (1355). Ferheng-i Nefîsî V. Tehran: Ketâbfurûşî-yi Heyyâm.
• Ocak, T. (1997). Labial Hı’nın çeviriyazıda yazımı sorunu. Çağdaş Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış Nevin Önberk Armağanı (ss. 167-172). Ankara: Simurg Yayınları.
• Örnek, S. V. (1979). Geleneksel kültürümüzde çocuk. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Öztürk, M. (2019). Klasik Türk şiirinde kâtiplere yönelik hicivler. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, VII(19), 73-95.
• Sertoğlu, M. (1987). IV. Murad. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Şafak, Y. (2006). Zihaf. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü (C. 6, ss. 320-322). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Tanyeri, M. A. (1999). Örnekleriyle divan şiirinde deyimler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, Ş. (2001). Türkiye’de onbeşinci yüzyıla ait iki pasaport: Îl-Cân Mektûbı ve Îl-Cân-Nâme. İştikakçının Köşesi: Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler (ss. 13-23). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tezcan, S. (1994). Süheyl ü Nev-bahâr üzerine notlar. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk edebiyatı isimler sözlüğü 3. (2022). Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yay. Türkiye’de halk ağzından söz derleme dergisi 5. (1957). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmazer, Z. (2022). Murad IV. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 31, ss. 177-183). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldırım, A. İ. (2003). Necip Paşa Kütüphanesi yazma eserler kataloğu I. İzmir: Tireliler Derneği.
• Zavotçu, G. (2017). Rızâ tezkiresi. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Zehrimârzâde Seyyid Mehmed Rızâ (1179/1765-1766). Tezkire-i Şu‘arâ, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, A.E. Tarih 764, 1b-55b.
• Zehrimârzâde Seyyid Mehmed Rızâ (1088/1677-1678). Tezkiretü’ş-Şu‘arâ li-Seyyid Rızâ Efendi, Necip Paşa Kütüphanesi, NP-659, 289a-320a.