ALİ ŞİR NEVAÎ AND LANGUAGE

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 529 - 535, 21.12.2023

Aysu Ata

https://doi.org/10.32321/cutad.1348350

Öz

February of 2022 is the 581st anniversary of Ali Şir Nevaî’s birth month. On this occasion, a symposium was held at Ali Şir Nevaî Tashkent State Uzbek Language and Literature University on February 23. This article is a revised version of the paper prepared for the relevant symposium and expanded with some additions. Nevaî, one of the cornerstones of today’s Turkish language and literature, has revealed with his works that language is a national identity and that sovereignty can only be acquired by protecting the national language. In his 60-year life, he took the greatest artists of Persian literature as an example and wrote Turkish works that could be an answer to their works. Nevaî who wrote her first poems in Persian under the pseudonym Fâni was influenced by the very important figures of Persian literature, Nizamî, Emir Hüsrev, Cȃmî, Sȃdî, Hafız-ı Şirazî and Attar. The tradition of hamse (combination of five masnavis) which was started by Nizamî in Persian literature, was continued by Nevaî. The first hamse (combination of five masnavis) and the first tezkire (collection of biographies) in Turkish literature were written by Ali Şir Nevaî. Molla Cȃmî, one of the most important Sufi poets of Persian literature, also had an important place in Navaî's life and it had a great impact on Nevaî's works. Nevaî's literary works emerged from the beginning of this friendship. His maturity in literature and his competence in using the language were appreciated by the master artists in Herat, which was the center of art and cultural activities at that time, and a guide role was assigned to Nevaî by those who were growing up. Nevaî, who appears as a statesman as well as his artist identity wrote works in the genres of divan, masnavi, tezkire, biography and religious, historical works, documents and language-related works. Nevâi who has approximately thirty works, shed light on both his own period and the periods after him with his writings.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevaî, Herat, Hüseyin Baykara, Molla Cami, Babür Şah

ALİ ŞİR NEVAÎ VE DİL

Öz

Nevaî, manzum ve mensur eserleriyle yalnızca Çağatay edebiyatının değil bütün Türk edebiyatının önde gelen isimlerinden biri olmuştur. Orta Asya Türk yazı dili ve edebiyatının gelişmesinde büyük tesiri olan sanatçının eserleri yalnızca Türkistan’da değil birçok bölgede tanınmış ve okunmuştur. Nevaî, Türkçe ve Farsça olmak üzere iki dili de kullanmış, iki dille de eserler vermiştir. 2022 yılının Şubat ayı, Ali Şir Nevaî’nin doğum ayının 581’inci yılıdır. Bu vesileyle, Ali Şir Nevaî Taşkent Devlet Özbek Dili ve Edebiyatı Üniversitesi’nde 23 Şubat’ta bir sempozyum düzenlenmiştir. Bu yazı, ilgili sempozyum için hazırlanan bildirinin gözden geçirilmiş ve bazı eklemelerle genişletilmiş şeklidir. Günümüz Türk dili ve edebiyatının temel taşlarından biri olan Nevaî, dilin millî kimlik olduğunu ve egemenliğin ancak ve ancak millî olan dile sahip çıkarak edinileceğini yazdığı eserlerle ortaya koymuştur. 60 yıllık yaşamında Fars edebiyatının en büyük sanatçılarını kendisine örnek alan Nevaî, onların eserlerine cevap olabilecek Türkçe eserler kaleme almıştır. İlk şiirlerinde Fanî mahlasıyla Farsça yazan sanatçı, Fars edebiyatının oldukça önemli simaları olan Nizamî, Emir Hüsrev, Cȃmî, Sȃdî, Hafız-ı Şirazî ve Attar’dan etkilenmiştir. Fars edebiyatında Nizamî’nin başlattığı hamse geleneği Nevaî tarafından da devam ettirilmiştir. Türk edebiyatında ilk hamse sahibi ve ilk tezkire yazarı Ali Şir Nevaî’dir. Fars edebiyatının en önemli sufî şairlerinden biri olan Molla Cȃmî de Nevaî’nin hayatında önemli bir yere sahip olmuş ve sanatçının eserleri üzerinde büyük etkiler yaratmıştır. Nevaî’nin edebî çalışmaları bu dostluğun başlamasından sonra ortaya çıkmıştır.
Onun edebiyattaki olgunluğu ve dili kullanmadaki yetkinliği, sanat ve kültür faaliyetlerinin merkezi konumunda olan Herat’taki usta sanatçılar tarafından da takdir edilmiştir. Nevaî’nin yaşadığı dönemde yetişen sanatçılar Nevaî’ye kılavuzluk rolü biçmişlerdir. Sanatçı kimliğinin yanı sıra devlet adamlığı kimliğiyle de karşımıza çıkan Nevaî divan, mesnevi, tezkire, biyografi türlerinde eserler başta olmak üzere dinî, tarihî eserler, belgeler ve dille ilgili eserler kaleme almıştır. Yaklaşık otuz eseri bulunan Ali Şir Nevaî hem kendi dönemine hem de kendinden sonraki dönemlere yazdıklarıyla ışık tutmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevaî, Herat, Hüseyin Baykara, Molla Cami, Babür Şah

Kaynakça

• Aksu, C. (2016). Ali Şir Nevȃyî’de Mevlana Lutfî tesiri (musammatlar). Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 54(54), 1-11.
• Arat, R. R. (1987). Vekayi Babur’un Hȃtıratı II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi, Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Barutcu Özönder, F. S. (1996). Muhakemetü’l-lugateyn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 656.
• Doğan, C. (2022). XIV ve XV. yüzyıl tarihî Türk yazı dillerinde lehçe karışmaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 1474.
• Eraslan, K. (1993). Mîzȃnu’l-evzȃn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 568.
• Ertaylan, İ. H. (1945). Türk edebiyatı örnekleri II: Risale-i Sultan Hüseyin Baykara. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Levend, A. S. (1965). Ali Şir Nevaî (4 Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 239.