ABOUT A NEW MELHAME: KİTÂB-I USÛL-İ MELHAME

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 745 - 764, 21.12.2023

Murat Muratoğlu

https://doi.org/10.32321/cutad.1370219

Öz

Melhame, whose dictionary meaning is "bloody and great war, battle", emerged as a literary and folkloric genre based on the interpretation of events and situations that will/could occur based on natural events, and has attracted the attention of human beings throughout the ages. Human beings, who sleep with nature, wake up with nature, feed with nature, in short, live with nature, have shown interest in this species and have tried to organize their social life within the framework of these predictions. In the melhames, which can also be considered as books of meteorological and astrological information, the twelve months of the year and the effects of astrological events that will occur during this period on people and the world in the future are mentioned. The subjects of the works, which deal with many natural events such as rain, solar eclipses, earthquakes and thunder, have a remarkable content.
Although it is a type of "yıldızname", the fact that social issues rather than personal issues are discussed in melhames, unlike the genres written in the "yıldızname" tradition, requires this genre to have an interdisciplinary nature. In terms of their content, the poems provide important information primarily about astronomy, then medicine, botany, and the culture and management of ancient civilizations, and also reveal the vocabulary related to these fields in the language in which they are written. There are many copies of the genre, the first examples of which were found through translation from Persian in the Old Oghuz Turkish Period in the 15th century, both at home and abroad.
The manuscript that is the subject of the study is an example of prose melhame that is made available digitally by Harvard University's Houghton Library and is in MS Turk catalog number 13. The name of the work is Kitâb-ı Usûl-i Melhame. The work written by Yunus bin Sakka has 22 leaves. It was written in a clear and legible naskh style. In the copy, which is missing from the beginning, only comments about the three months are included, contrary to the melhame tradition.
The work, dated to the year 841 Hijri, is one of the first examples of the genre in Turkish. The work, which generally reflects the spelling, phonetic and morphological characteristics of Old Oghuz Turkish, also shows that Turkish, in terms of vocabulary, is capable of covering terms related to botany, medicine, astronomy and state administration in the 15th century. In the study where general information about writing is given, the place of writing among the melhames, language features and vocabulary will be emphasized.

Anahtar Kelimeler

Melhame, Melhame-Name, Interpretation, Natural Events, Old Oghuz Turkish

YENİ BİR MELHAME ÜZERİNE: KİTÂB-I USÛL-İ MELHAME

Öz

Sözlük anlamı “kanlı ve büyük savaş, muharebe” olan melhame, doğa olaylarından hareketle gerçekleşecek/gerçekleşebilecek olay ve durumların yorumlanması temelinde edebî ve folklorik bir tür olarak ortaya çıkmış ve çağlar boyunca insanoğlunun ilgisini çekmiştir. Doğa ile yatan, doğa ile uyanan, doğa ile beslenen kısacası doğa ile yaşayan insanoğlu bu türe ilgi göstermiş ve sosyal yaşantısını bu tahminler çerçevesinde düzenleme yoluna gitmiştir. Meteorolojik ve astrolojik bilgiler kitabı olarak da değerlendirilebilecek olan melhamelerde yılın on iki ayından ve bu süre içerisinde meydana gelecek astrolojik olayların gelecekte insanlar ve dünya üzerindeki etkilerinden söz edilir. Yağmur yağması, güneş tutulması, deprem, gök gürlemesi gibi birçok doğa olayını ele alan eserlerin konuları dikkate değer bir içeriğe sahiptir.
Bir yıldızname türü olmasına karşın melhamelerde yıldızname geleneğinde kaleme alınan türlerin aksine şahsî konulardan çok toplumsal konuların ele alınmış olması bu türün disiplinlerarası bir mahiyete haiz olmasını gerektirmektedir. İçerikleri bakımından öncelikle gök bilimi daha sonra, tıp, botanik, eski medeniyetlerin kültürü ve yönetimi ile ilgili önemli bilgiler sunan melhameler, yazıldıkları dilde, bu alanlarla ilgili söz varlığını da ortaya koyar. XV. yüzyılda Eski Oğuz Türkçesi Dönemi’nde Farsçadan tercüme yoluyla ilk örneklerine rastlanan türün yurt içi ve yurt dışında birçok nüshası bulunmaktadır.
Çalışmaya konu olan yazma Harvard Üniversitesi, Houghton Kütüphanesinin dijital ortamda erişime sunduğu ve MS Turk 13. katalog numaralı mensur melhame örneğidir. Eserin adı Kitâb-ı Usûl-i Melhame’dir. Yunus bin Sakka tarafından kaleme alınan eser 22 varaktır. Harekeli ve okunaklı bir nesihle kaleme alınmıştır. Baştan eksik olan nüshada, melhame geleneğinin aksine sadece üç ayla ilgili yorumlamalara yer verilmiştir.
Kolofon bilgilerinde hicri 841 yılına tarihlenen eser türün Türkçedeki ilk örneklerindendir. Eski Oğuz Türkçesinin imla, ses ve şekil özelliklerini genel itibariyle yansıtan eser, söz varlığı açısından da Türkçenin XV. yüzyılda botanik, tıp, gök bilimi ve devlet yönetimi ile ilgili terimleri karşılayabilecek yetkinlikte olduğunu göstermektedir. Yazma hakkında genel bilgilerin verileceği çalışmada, yazmanın melhameler içerisindeki yeri, dil özellikleri ve söz varlığı üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Melhame, Melhame-Name, Yorumlama, Doğa Olayları, Eski Oğuz Türkçesi

Kaynakça

• Akar, A. (2019). Oğuzların dili Eski Anadolu Türkçesine giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Akça Şener, M. (2021). Melhame-i Danyal Peygamber tercemesi (giriş, inceleme, metin, dizinler). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Akkuş, Y. (2001). Melhame-i Cevrî (tanıtımı, transkripsiyonlu metin, konu tasnifi, asıl metin, sözlük). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Aydın, A. (2011). Kitâb-ı Usûlü’l-Melâhame, Ebrî Hâce İbn-i Âdil. Yayımlanmamış doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Boyraz, Ş. (2006). Fal kitabı melhameler ve Türk halk kültürü. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çağbayır, Y. (2017). Ötüken Osmanlı Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Demir, R (1999). Melhameler ve bir on yedinci yüzyıl Osmanlı alim ve edibi Cevri Çelebi’nin melhamesi. İstanbul: Osmanlı Ansiklopedisi, c.8, 431.
• Ergin, M. (1963). Dede Korkut Kitabı, indeks-gramer. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kanar, M. (2019). Farsça-Türkçe sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Kara, N. (2016). Mülhime-Nâme’nin söz varlığı. KTÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 11, 209-222.
• Kokmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin temeli Oğuz Türkçesinin gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özkan, M. (2013). Türk Dilinin gelişme alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Kitapevi.
• Redhouse, J.W. (2016). Müntehâb-ı lügât-ı Osmâniyye (Toparlı, R., Eyövge Yılmaz, B. ve Yılmaz, Y., Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sarı, M. (1984). El-mevârid Arapça Türkçe lûgat. İstanbul: Bahar Yayınları.
• Şemseddin Sami (2005). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Turan, F. (1998). Halk Osmanlıcası I melhameler ve bir 17. yüzyıl melhamesi. Bir Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Prof. Dr. Kemal Eraslan Özel Sayısı, 9-10.
• Türk, V. vd. (2012). Eski Anadolu Türkçesi dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.