ON THE -(y)AndA + PERSONAL SUFFIX STRUCTURE USED IN IRAQI TURKIC DIALECTS

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 79 - 95, 25.06.2024

Talip Doğan

https://doi.org/10.32321/cutad.1371429

Öz

In Old Turkic, the suffix -DXK formed the verb noun and the past tense participle. Past tense participles with -DXK suffix are limited in Khwarezm Turkic. In the field of Kipchak Turkic, it is also rare in Codex Cumanicus and Kipchak Turkic texts with Armenian letters but it is common in Mamluk texts (with the influence of Oghuz Turkic). The use of the -DXK suffix (verb noun and past tense participle formation) is also limited in Chagatai Turkic. The fact that the -DXK suffix forms both a verb noun and a past tense participle continued in Oghuz (Western) Turkic. In Khwarezm, Kipchak and Chagatai Turkic, the suffix -GAn has expanded in function and is also used in the functions of the suffix -DXK in verb nouns and participles.
Verb nouns with -DXK and -GAn suffix became gerund suffixes with tense in -DXKDA and -GAndA forms with -DA dative suffix. In the historical Turkic language field, the -GAndA suffix was developed to replace the -DXKDA suffix. This is especially true for Khwarezm, Kipchak and Chagatai Turkic, where the suffix -DXKDA has been dropped. In the field of contemporary Turkic, the suffix -(G)AndA, dialects in Karluk (South-East), Kipchak (North-West), South Siberian (North-East) group and Turkmen, Khorasan, Kashkay in Oghuz (South-West) group is located in Azerbaijani (and Iraqi Turkic dialects that fall within its circle, and some Eastern and Southeastern Anatolian dialects) Turkic.
In Iraqi Turkic dialects, the gerund suffix -(y)AndA is in the order of -(y)An + -dA + personal suffix. After the -(y)AndA gerund suffix, the possessive personal suffixes in the forms -m, -w ~ -y, -Ø, -ḫ, -wUz ~ -yIz, -lAr are used. The inflection paradigm of the past tense suffix seen in the -(y)An + -dA + personal suffix sequence constitutes an analogy. For example, in the 1st person: such as gelendem ‘when (I) came’ ← geldim ‘(I) came’.

Anahtar Kelimeler

Turkic Language, Oghuz Group Dialects, Iraqi Turkic Dialects, Gerund Suffix

IRAK TÜRK AĞIZLARINDA KULLANILAN -(y)AndA + ŞAHIS EKİ YAPISI ÜZERİNE

Öz

Eski Türkçede -DXK eki, fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmiştir. -DXK ekli geçmiş zaman sıfat-fiilleri, Harezm Türkçesinde sınırlanmıştır. Kıpçak Türkçesi alanında Codex Cumanicus ile Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinlerinde de nadirdir fakat Memluk sahası metinlerinde (Oğuz Türkçesi etkisiyle) yaygındır. Çağatay Türkçesinde de -DXK ekinin kullanımı (fiil ismi ve geçmiş zaman sıfat fiili teşkili) sınırlıdır. -DXK ekinin hem fiil ismi hem de geçmiş zaman sıfat-fiili teşkil etmesi, Oğuz (Batı) Türkçesinde ise devam etmiştir. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçelerinde -GAn eki, işlev genişlemesine uğramış ve fiil isimleri ile sıfat-fiillerde -DXK ekinin işlevlerinde de kullanılmıştır.
-DXK ve -GAn ekli fiil isimleri, -DA bulunma durumu ekiyle -DXKDA ve -GAndA biçimlerinde zaman ifadeli zarf-fiil ekleri olmuştur. Tarihî Türk dili alanında -GAndA eki, -DXKDA ekinin yerine geliştirilmiştir. Bu, özellikle -DXKDA ekinin bırakıldığı Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçeleri için geçerlidir. Çağdaş Türk dili alanında ise -(G)AndA eki, Karluk (Güney-Doğu), Kıpçak (Kuzey-Batı), Güney Sibirya (Kuzey-Doğu) grubunda yer alan lehçeler ile Oğuz (Güney-Batı) grubunda Türkmen, Horasan, Kaşkay, Azerbaycan (ve onun dairesine giren Irak Türk ağızları ile kimi Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgesi ağızları) Türkçelerinde yer almaktadır.
Irak Türk ağızlarında -(y)AndA zarf-fiil eki, -(y)An + -dA + şahıs eki dizilişindedir. -(y)AndA zarf-fiil ekinden sonra -m, -w ~ -y, -Ø, -ḫ, -wUz ~ -yIz, -lAr biçimlerindeki iyelik kökenli şahıs ekleri kullanılmaktadır. -(y)An + -dA + şahıs eki dizilişinde ise görülen geçmiş zaman ekinin çekim paradigması örnekseme teşkil etmiştir. Söz gelişi teklik 1. şahısta: gelendem ‘(ben) geldiğimde’ ← geldim ‘(ben) geldim’ gibi.

Anahtar Kelimeler

Türk Dili, Oğuz Grubu Lehçeleri, Irak Türk Ağızları, Zarf-Fiil Eki

Kaynakça

• Alan, N. (2021). Azerbaycan Türkçesi. Çağdaş Türk lehçeleri I (Boz, E., Ed.). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Aliona, N. (2008). Gagavuzca ve Türkiye Türkçesinde isim ve fiil çekimi karşılaştırması. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I. Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ayverdi, S. (2008). Boğaziçi’nde tarih. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Bayatlı, H. K. (1996). Irak Türkmen Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayraktar, N. (2018). Türkçede fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çelik, M. (2020). Kaşkay Türkçesi grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Doğan, T. (2016). Ġeşeng ginle. Horasan Türkçesi üzerine bir inceleme. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Doğan, T. (2017). Horasan Türkçesi metinleri. İreyimiŋ Sézleri (Yüreğimin Sözleri). Giriş-notlar-metin-aktarma-dizinler. Konya: Palet Yayınları.
• Doğan, T. (2019). Horasan Türkçesinin Deregez ağzına ait bir metin: Ellahekber’e Selām. SEFAD, (41), 157-192.
• Doğan, T. (2020a). Urmiye ağzı. Ses ve biçim bilgisi (Güney Azerbaycan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, T. (2020b). Kaşkay Türkçesi üzerine bir inceleme. Evezullah Seferi Keşkollu. Yettim Yal (Yetim Tepe). Giriş-inceleme-metin-aktarma-dizin. Konya: NEÜ Yayınları.
• Eckmann, J. (2003a). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (haz. Osman Fikri Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2003b). Çağatayca el kitabı (Karaağaç G., Çev.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçede isim-fiiller. İstanbul, İÜEF Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of old Turkic. Leiden, Boston: Brill.
• Ergin, M. (1991). Dede Korkut Kitabı II. İndeks-gramer. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökdağ, B. A. ve Doğan, T. (2016). İran’da Türkler ve Türkçe. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gülsevin, G. (1990). Türkçede -sA şart gerundiumu üzerine. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Kasım, C II, S, 467, 276-279.
• Gülsevin, G. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güvenç, L. (2014). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesinde fiil. Yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Jırjees, D. N. J. (2016). Erbil Türkmen ağzı (biçim bilgisi). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Johanson, L. (2021). Turkic. Cambridge University Press.
• Kayadibi, N. (2008). Türkmen Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde fiilimsi ekleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kulaksız, Ş. (2019). Azerbaycan Türkçesi atasözlerinde kelime grupları. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Muhammed, R. (2021). Memluk Türkçesinde ekler ve işlevleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özkan, N. (2019). Gagavuz Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Paşayev, G. vd. (2004). İrak Türkmen lehçesi. Elm: Nurlan.
• Paşayev, G. (2014). İraq Türkman nağılları. Bakı: Təhsil.
• Rezaei, M. (2015). İran-Zencan bölgesi, Kaydar ve yöresi ağızları. Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Rezaeiamaleh, M. (2023). Kaşkayı Türkçesi ağızları (giriş-inceleme-metin-sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Saleh, M. H. A. (2022). Musul / Reşidiye ağzı (şekil bilgisi). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Sarıkaya, M. (1998). Güney Azerbaycan Türkçesi (fonetik-morfoloji-sentaks). Yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Shukur, K. (2019). Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Gagavuz Türkçesiyle karşılaştırmalı olarak Irak Türkmen Türkçesi (ses bilgisi, fiil, metin, sözlük). Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Schönig, C. (2013). Modern Türk dillerinin eş zamanlı tasnifi ve tarihsel yönleri (The internal division of modern Turkic and its historical implications) (Sarı, İ., Çev.). Dil Araştırmaları, 12, 221-257.
• Şenol, A. Ç. (2018). Türkiye Türkçesi ve Türkmen Türkçesinin karşılaştırmalı söz dizimi. Yayımlanmamış doktora tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkmen, E. (2015). Türkmen Türkçesinde zarf-fiiller. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Üstüner, A. (2000). Anadolu ağızlarında sıfat-fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2018). Azerbaycan Türkçesi grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.