ARCHAIC WORDS IN THE 60TH VOLUME OF HAMZANAME

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 153 - 181, 25.06.2024

Halil İbrahim Sıvışan

https://doi.org/10.32321/cutad.1401494

Öz

The term archaism or antiquity has been explained by many researchers. The general view about this term is that archaism covers linguistic elements that have fallen out of use after being actively used in the historical periods of any language. Due to their vitality function, languages can interact socio-culturally and linguistically with other languages in the historical course. As a natural result of these interactions, interlingual exchanges occur at the level of sound, form, word and even syntax. The interactions of the Turkish language in this sense are mostly based on religious terminology. Thus; In the Orkhon Turkish Period, which is the first period of the Turkish language that can be witnessed through written documents, a purer language was used compared to subsequent linguistic periods. Manichaeism and Buddhism in the Uyghur Turkish Period; During the Karakhanid Turkish Period, with the adoption of Islam, words belonging to these religions entered the Turkish language. Many interactions like this have affected the very existence of the language and caused the words in use to fall out of use. The works written in the historical periods of the Turkish language are the most important sources for the identification of these words. The language used in these works both reflects the characteristics of the period and makes it easy to identify linguistic ties with the past. In this sense, many researches have been done in the past and are still being done today. One of the most important works of Islamic Period Turkish Literature is the Hamzanames, which are the subject of our study. Hamzanames, Hz. Uncle of the Prophet and one of the first martyrs of Islam. These are hagiographic works in which the legendary heroism of Hamza is told. Hamzanames, which have a wide collection, are an epic product of the Islamic period, but also have fairytale elements with their strong motif structure. Hamzanames contain the vocabulary and grammatical features of Old Anatolian Turkish in terms of various linguistic features. In this study, the archaic words in the 60th volume of the Hamzanames, which belong to the Old Anatolian Turkish Period and have a total of 72 volumes, were examined and as a result, archaic (ancient) elements were detected in 56 words at both sound, form and word levels. Considering that, according to the master's studies conducted on the vocabulary of the work by dividing the work into two, the 4698 words that appear in the work without repetition and are given as the beginning of the article in the index of the works were composed of Arabic, Persian and Turkish words as of the period when the work was written, only 56 of the Turkish words used are archaic. The fact that it has an (old-school) feature indicates that the Turkish used in the work is equivalent to today's. In the study, after the words showing archaic features were identified, the uses of these words in various sources were included.

Anahtar Kelimeler

Hamzaname, Archaic, Word Presence, Word

HAMZANAME’NİN 60. CİLDİNDE YER ALAN ARKAİK KELİMELER

Öz

Arkaiklik veya eskicillik terimi birçok araştırmacı tarafından açıklanmıştır. Bu terimle ilgili genel görüş, arkaikliğin herhangi bir dilin tarihî dönemlerinde aktif bir biçimde kullanıldıktan sonra kullanımdan düşmüş olan dilsel unsurları kapsaması yönündedir. Diller, canlılık işlevinden dolayı tarihî seyir içerisinde diğer dillerle sosyokültürel ve dilsel etkileşime girebilirler. Bu etkileşimlerin doğal bir sonucu olarak diller arası ses, biçim, kelime hatta söz dizimi düzeyinde alışverişler olur. Türk dilinin bu anlamdaki alışverişleri daha çok dinî terminolojiye dayanmaktadır. Nitekim; Türk dilinin yazılı belgelerle tanıklanabilen ilk dönemi olan Orhun Türkçesi Dönemi’nde, sonraki dilsel dönemlere göre daha arı bir dil kullanılmıştır. Uygur Türkçesi Dönemi’nde Maniheizm ve Budizm; Karahanlı Türkçesi Dönemi’nde ise İslam dininin benimsenmesiyle birlikte bu dinlere ait kelimeler Türk diline girmiştir. Bunun gibi birçok etkileşim dilin öz varlığını etkilemiş ve kullanımda olan kelimelerin kullanımdan düşmesine neden olmuştur. Bu kelimelerin tespiti adına Türk dilinin tarihî dönemlerinde yazılmış eserler en önemli kaynaklardır. Bu eserlerde kullanılan dil, hem dönem özelliklerini yansıtmakta hem de geçmişle olan dilsel bağları tespit etmekte kolaylıklar sağlamaktadır. Bu anlamda geçmişte birçok araştırma yapılmış ve günümüzde de yapılmaktadır. İslamî Dönem Türk Edebiyatı’nın en önemli eserlerinden birisi çalışmamıza konu olan Hamzanamelerdir. Hamzanameler, Hz. Peygamber’in amcası ve İslam’ın ilk şehitlerinden olan Hz. Hamza’nın dillere destan kahramanlıklarının anlatıldığı menkıbevî eserlerdir. Geniş bir külliyata sahip olan Hamzanameler İslamî dönemin destansı bir ürünü olmakla beraber güçlü motif yapısıyla masalsı ögelere de sahiptir. Hamzanameler, çeşitli dil özellikleri açısından Eski Anadolu Türkçesi’nin söz varlığını ve gramer özelliklerini bünyelerinde barındırırlar. Bu çalışmada, Eski Anadolu Türkçesi Dönemi’ne ait olan ve toplamda 72 cilt olarak tespit edilen Hamzanameler’in 60. cildinde yer alan arkaik kelimeler incelenmiş ve sonuç olarak 56 kelimede hem ses hem biçim hem de kelime düzeyinde arkaik (eskicil) unsurlar tespit edilmiştir. Eserin söz varlığı üzerine, eserin ikiye ayrılmasıyla yapılan yüksek lisans çalışmalarına göre eserde tekrarsız bir şekilde geçen ve çalışmaların dizininde madde başı olarak verilen 4698 kelimenin eserin yazıldığı dönem itibarı ile Arapça, Farsça ve Türkçe kelimelerden oluşturulduğu göz önüne alınırsa, kullanılan Türkçe kelimelerden sadece 56 tanesinin arkaik (eskicil) özellik taşıması eserde kullanılan Türkçenin günümüze yakın olduğuna işaret etmektedir. Çalışmada, arkaik özellikler gösteren kelimeler tespit edildikten sonra bu kelimelerin çeşitli kaynaklardaki kullanımlarına yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hamzaname, Arkaik, Söz Varlığı, Kelime

Kaynakça

• Aksan, D. (2006). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. ve Dilçin, D. (2009). Tarama sözlüğü. (3. bs., C. 1-8). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki Atebetü’l Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. ve KUULAR, K. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Artun, E. (2002). Dini-tasavvufi halk edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ata, A. (2000). Derleme Sözlüğü’nde geçen en eski Türkçe kelimeler. Ankara: Türkoloji Dergisi, 13(1).
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Ankara: Oxford University Press.
• Çetin, E. (2019). Türkçe çal- ve çap- fiilleri üzerine bir inceleme. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 4(2), 375-390.
• Derleme sözlüğü (1993). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğru, A. ve Kaynak, İ. (1991). Gagavuz Türkçesinin sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Ercilasun A. B. (Ed.) (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eren, H. (2020). Eren Türk dilinin etimolojik sözlüğü (ETDES) (Akalın, Ş. H., Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2013). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Eyüboğlu, İ. Z. (1991). Türk dilinin etimoloji sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe kelimelerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1974). Türkçedeki eklerin kökeni. Türk Dili Dergisi, 268.
• http://aksozluk.org/
• http://lugatim.com/
• http://nisanyansozluk.com/
• https://www.etimolojiturkce.com/
• İmer, K. vd. (2011). Dilbilim sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud (2005). Dîvânu Lügati’t-Türk. (Yurtsever, S. T., Çev.) İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kavcar, C. (1999). Edebiyat ve eğitim (3. bs.). Ankara: Engin Yayıncılık.
• Koraş, H. (2014). Türk lehçelerindeki müşterekler üzerine. Ankara: TSA, 214.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koşay, H. ve Aydın, O. (1952). Anadilden derlemeler II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük 1. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li, Y. (2005). Türk dillerinde sontakılar. Ankara: İlmi Araştırmalar.
• Mudrak, O. A. (2015). En eski Türk dilinin metal adları ile ilgili sözvarlığı (Atmaca, E. ve Adzhumerova, R., Çev.). Dil Araştırmaları Dergisi, 229-242.
• Nişanyan, S. (2012). Sözlerin soyağacı. İstanbul: Everest yayınları.
• Ölmez, M. (1999). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler 3. Türk Dilleri Araştırmaları, 9, 59-65.
• Ölmez, M. (2003). Çağataycadaki eskicil öğeler üzerine. Mustafa Canpolat Armağanı içinde (Ata, A. ve Ölmez, M., Ed.). Ankara.
• Özavşar, R. (2009). Marzubanname Tercümesi metin, çeviri, art zamanlı anlam değişmeleri, dizin. Yayımlanmamış doktora tezi, Diyarbakır.
• Sıvışan, H. İ. (2020). Hamzanâme (60. cilt/54a-105b) çeviri yazı, dizin. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, Osmaniye.
• Tekin, T. (1995). Türk dillerinde birincil uzun ünlüler. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi-13.
• Tekin, T. (1998). Orhon yazıtları (Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı sprachgeschichtliches und etymologisches wörterbuch des Türkei-Türkischen, osterreichischen akademie der wissenschaften. Wien.
• Turan, F. (2001). Eski Oğuzca sözlük Bahşayiş lügati. İstanbul: BAY.
• Türk, O. (2021). Hamzanamenin 72. cildinde yer alan arkaik kelimeler. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, 7(15), 135-148.
• Türkçe sözlük (2012). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üşenmez, E. (2006). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Kütahya.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Yelten, M. (2013). Hamza-nâme’nin Okuma Mekânları. Turkish Studies. 8(9), 151-165.
• Yıldız, R. (2019). Hamzanâme (60. Cilt/1a-53b) Çeviri Yazı-Dizin. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, Osmaniye.