IN THE YARLIK AND BITIKS OF THE ALTIN ORDU, CRIMEA AND KAZAN OPERATIONALIZATION OF LOANWORDS

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 306 - 328, 25.06.2024

Şahin Yıldız

https://doi.org/10.32321/cutad.1430802

Öz

The interaction of the Turkish language with other languages dates back to ancient times. Sumerian in the unwritten period; Chinese, Mongolian, Sanskrit, Toharian and Sogdian in the written period are among the languages with which the Turkish language interacted at the earliest dates. From the 11th century onwards, this interaction, which also included Arabic and Persian, expanded to include other languages. As a result, there have been loanwords from the languages with which the Turkish language interacted. When we look at the studies as a whole, It is seen that there are loanwords from languages such as German, Arabic, Albanian, Bulgarian, Chinese, Armenian, Persian, Finnish, French, Georgian, Hindi, Khotanese, Khoten Sakac, Hebrew, English, Spanish, Italian, Kençekish, Latin, Polish, Hungarian, Malesian, Mongolian, Norwegian, Portuguese, Romanian, Greek, Russian, Sanskrit, Serbo-Croatian, Slavic, Sogdian, Syriac, Tibetan, Tocharian and Urdu used in Turkish. With the studies carried out today, researches on the possible lexical exchange of Turkish with languages other than these languages continue. Scientific studies on Turkish loanwords date back to the last quarter of the 19th century. The studies, which were paused for about 50 years, continued to increase from the 1950s to the present. The studies initially focused on word-level borrowings. Later on, studies were conducted on loanwords in terms of phonetic, morphology, meaning, level of borrowing and their effects on Turkish besides the lexical level. Each study has been complementary to previous studies and has revealed a dimension of loanwords in Turkish. This study focuses on the operationalization of loanwords in the yarlık and bitiks of the Altın Ordu, Crimea and Kazan which are important texts of Turkish as the language of diplomacy. In the study, the loanwords in their plain form were not analyzed, and the words that were put into operation with Turkish grammatical rules were analyzed. In the yarlık and bitiks, Arabic and Persian mostly, Mongolian, Chinese and Greek loanwords were put into operation. In the study, it was determined that the loanwords were put into operation through derivational affixes, noun endings, compound verb, hendiadyoin and substantive-verb. Most of the loanwords were put into operation through endings and least through hendiadyoin and substantive-verb.

Anahtar Kelimeler

Yarlık and bitiks, Loanwords, Word Operation

ALTIN ORDU, KIRIM VE KAZAN SAHASINA AİT YARLIK VE BİTİKLERDE ALINTI SÖZCÜKLERİN İŞLETİMİ

Öz

Türk dilinin diğer diller ile olan etkileşimi çok eski tarihlere dayanmaktadır. Yazıyla takip edilemeyen dönemde Sümerce, yazı ile takip edilen dönemde ise Çince, Moğolca, Sanskritçe, Toharca ve Soğdca, Türk dilinin en erken tarihlerde etkileşim içerisinde olduğu dillerdendir. 11. yüzyıldan itibaren Arapça ve Farsçayı da kapsayan bu etkileşim, zamanla başka dilleri de içine alarak genişlemiştir. Bunun neticesinde Türk dilinin etkileşim içinde olduğu dillerden alıntılar olmuştur. Yapılan çalışmalara bir bütün olarak bakıldığında Türkçede Almanca, Arapça, Arnavutça, Bulgarca, Çince, Ermenice, Farsça, Fince, Fransızca, Gürcüce, Hintçe, Hotence, Hoten Sakacası, İbranice, İngilizce, İspanyolca, İtalyanca, Kençekçe, Latince, Lehçe, Macarca, Moğolca, Norveççe, Portekizce, Romence, Rumca, Rusça, Sanskritçe, Sırp-Hırvatça, Slavca, Soğdca, Süryanice, Tibetçe, Toharca, Urduca ve Yunanca gibi dillerden alıntı sözcükler olduğu görülmektedir. Günümüzde yapılan çalışmalarla Türkçenin bu diller dışında kalan dillerle olabilecek olası sözcük alışverişi ile ilgili araştırmalar devam etmektedir. Türkçe alıntı sözcükler ile ilgili yapılmış bilimsel çalışmaların tarihi 19. yüzyılın son çeyreğine kadar götürülmektedir. Yaklaşık 50 yıl durakladığı görülen çalışmalar 1950’li yıllardan günümüze kadar artarak devam etmiştir. Yapılan çalışmalar başlangıçta daha çok sözcük düzeyinde alıntıları konu edinmiştir. Sonrasında ise sözcük düzeyi dışında ses, şekil, anlam, alıntı düzeyi ve Türkçeye etkileri bakımından da alıntıları ele alan çalışmalar yapılmıştır. Yapılan her çalışma önceki çalışmalar açısından tamamlayıcı olmuş ve Türkçedeki alıntıların bir boyutunu ortaya çıkarmıştır.
Bu çalışmada diplomasi dili olarak Türkçenin önemli metinlerinden olan Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerde alıntı sözcüklerin işletime konulması üzerinde durulmuştur. Çalışmada yalın hâldeki alıntı sözcükler ele alınmamış olup Türkçe gramer kuralları ile işletime konulan sözcükler incelenmiştir. Yarlık ve bitiklerde Arapça ve Farsça çoğunlukta olmak üzere Moğolca, Çince ve Rumca alıntı sözcükler işletime konulmuştur. Çalışmada alıntı sözcüklerin yapım ekleri, isim çekim ekleri, birleşik fiil, ikileme ve ek-fiil yoluyla işletime konulduğu tespit edilmiştir. Alıntı sözcüklerin en çok isim çekim ekleri ile en az ise ikileme ve ek-fiil yoluyla işletime konulduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Yarlık ve Bitikler, Alıntı Sözcükler, İşletim

Kaynakça

• Aksan, D. (1977). Köktürkçeden bugüne, Türkçede ödünçlemeler üzerine bir sözcük istatistiği araştırması. Türk Dili, XXXV(308), 344-347.
• Ar, M. S. (1944). Çivi yazılı kaynaklara göre Türkçe-Etice-Hurrice arasındaki bağlar üzerinde yeni araştırmalar. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2(4), 633-639.
• Barikan Topci, Ç. (2022). Eski Oğuz Türkçesi eserlerinde alıntı sözlerin yapı ve anlam bakımından incelenmesi (Çarh-Nâme, Kıssa-yı Yûsuf, Risâletü'n-Nushiyye, Sultan Veled'in Türkçe Manzumeleri). Yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.
• Baydur, S. Y. (1953). Dilimiz ve Yunan-Lâtin asıllı kelimeler. Türk Dili Araştırma Yıllığı Belleten, 1, 93-121.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Dankoff, R. (1995). Armenian loanwords in Turkish. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Doğan, A. B. (2023). Kutadgu Bilig’de alıntı sözcükler ve bu sözcüklerin Türkçeleştirilme yolları. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı 1, 125-144.
• Durmuş, O. (2004). Alıntı kelimeler bakımından Türkçe sözlük. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 11(26), 1-21.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004). Türkçenin Hurriceyle paylaştığı tipolojik ayrıntılar. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri içinde (ss. 929-938). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, M. (2014). Soğdca, Türkçedeki Soğdca kelimeler ve bunların Türkçeye uyumları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 21(1), 65-90.
• Ergin, M. (2013). Edebiyat ve eğitim fakültelerinin Türk dili ve edebiyatı bölümleri için Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Ersoylu, H. (1994a). Batı kaynaklı kelimeler 1. Türk Dili, Mayıs 1994(509), 375-384.
• Ersoylu, H. (1994b). Batı kaynaklı kelimeler 2. Türk Dili, Eylül 1994(513), 200-212.
• Ersoylu, H. (1999). Batı kaynaklı kelimeler 3. Türk Dili, Haziran 1999(570), 472-486.
• Ersoylu, H. (2000). Batı kaynaklı kelimelerin kullanılmasında alan genişlemesi. Türk Dili, Ekim 2000(586), 331-345.
• Ersoylu, H. (2022). Eski Türkiye Türkçesinde kullanılan batı kaynaklı kelimelerin imla ve ses yapısı ve bunların çok şekilliliği. Uluslararası Eski Türkiye Türkçesi Toplantısı Bildirileri 03-04 Aralık 1999 içinde (ss. 19-37). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (1974). Eski ve orta Türkçede Moğolca kelimeler ve Moğolca-Türkçe müşterek kelimeler üzerine notlar. Türkoloji Dergisi, 6(1), 235-259.
• Gülensoy, T. (1984). Divanu Lugati’t-Türk ve Kutadgu Bilig’deki Moğolca kelimeler üzerine. Türk Kültürü Araştırmaları, 22, 90-103.
• Güner, G. (2009). Divânü Lugâti’t-Türk’te Kençekler ve bazı Kençekçe kelimeler üzerine düşünceler. Bilig, 48, 75-90.
• Hameed, F. (1990). Türkçeye geçmiş batı kökenli kelimelerin imlâsı üzerine bir inceleme. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ Erişim tarihi: 17.05.2024
• İnayet, A. (1999). Türkçede Çince kaynaklı gösterilen bazı kelimeler üzerine. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 7, 193-204.
• İpşirli, M. (1992). Bitik. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 6, ss. 225).
• İşihara, A. (2005). Yazı dilindeki alıntı kelimelerin Türkçeleşme süreçleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Karaağaç, G. (1998). Türkçenin komşularıyla ilişkilerine genel bir bakış. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi TUDED, 28, 359-406.
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin alıntılar sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karaca, V. İ. (2012). Türkiye Türkçesindeki alıntı sözcüklerde görülen ses olayları üzerine bir inceleme. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(4), 2059-2090.
• Kemaloğlu, İ. (2013). Yarlık. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 43, ss. 334-335).
• Korkmaz, F. (2007). Alıntı kelimelerin Türkçeleşme sürecinde bazı Arapça kelimelerin görev değişikliğine uğraması üzerine. İlmî Araştırmalar, 23, 103-112.
• Korkmaz, Z. (1995). Batı kaynaklı yabancı kelimeler ve dilimiz üzerindeki etkileri. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, 1, 948-959.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesinde yazı diline girmiş günlük yaşamla ilgili alıntı sözler ve ekler. Türk Dili, 620, 118-127.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kundakçı, D. (1977). Türkçedeki İtalyanca kelimeler. Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan sözlük: çağdaş Türkçenin etimolojisi. İstanbul: Liber Plus Yayınları.
• Oral Seyhan, T. (2004). Orta Türkçede Arapça ve Farsçadan alıntılarda Türkçeleştirme. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri II 20-26 Eylül 2004 içinde (ss. 2687-2706). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (1995). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler 1. Türk Dilleri Araştırmaları, 5, 227-229.
• Ölmez, M. (1995). Uygurca Xuanzang-biyografisindeki Çince alıntılar (Chinesische lehnwörter İn uigurischer Xuanzang-biographie). Türk Dilleri Araştırmaları, 4, 109-143.
• Ölmez, M. (1997). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler 2. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 175-186.
• Ölmez, M. (1999). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler 3. Türk Dilleri Araştırmaları, 9, 59-65.
• Ölmez, M. (2012). Eski Uygurca Xuanzang biyografisinin ıı. bölümündeki Çince alıntılar. Türk Dilleri Araştırmaları, 22(1), 99-108.
• Öner, M. (2004). Yarlık sözü hakkında. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 2004(2), 117-122.
• Öner, M. (2008). Türkçede Rumca ve Yunanca alıntılar üzerine. III. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bilkent Üniversitesi-Lefke Avrupa Üniversitesi 25-28 Eylül 2008 içinde (ss. 293-299). Lefke Avrupa Üniversitesi Yayınları.
• Özon, M. N. (1962). Türkçe yabancı kelimeler sözlüğü. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevi Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslȗp incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (2005). Orta zaman Türk Dili ve kültürü üzerine incelemeler. İstanbul: Ötüken Yayınları. Sarı, M. (2014). Türkçenin batı dilleriyle ilişkisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Seçkin, P. ve Coşar, A. M. (2017). Türkçede alıntılardan kelime türetmede kullanılan ekler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(3), 1398-1442.
• Sertkaya, O. F. (1987). Mongolian words and forms in Chagatay Turkish (eastern Turki) and Turkey Turkish (Western Turki). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 35, 265-280.
• Sertkaya, O. F. (2004). Göktürk yazıtlarında Hintçe unsurlar. Zeynep Korkmaz Armağanı içinde (ss. 366-380). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sertkaya, O. F. (2009). Dîvânü Lügati’t-Türk’te geçen her kelime Türkçe kökenli midir veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t-Türk’ünde yabancı dillerden kelimeler. Dil Araştırmaları, 5, 9-38.
• Sır, A. N. (2013). Türkçede batı kaynaklı kelimeler ve unsurlar sorunu. The Journal of Academic Social Science Studies, 6(8), 969-982.
• Şemseddin Sami (2004). Kâmȗs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şimşek (Adlım), F. (2021). Harezm Türkçesi eserlerinin yabancı kelimeler açısından analizi. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Şirin, H. (2004). Türkçede yaz- ‘yazı yazmak’ fiili üzerine. Türk Dili Dergisi, 634, 563-571.
• Tekin, Ş. (2001a). Yabancı kelimelerin Türkçeye giriş yolları ve oruç kelimesinin hikâyesi. İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler içinde (ss. 33-42). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, Ş. (2001b). Eski Türkçede Toharca unsurlar. İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler içinde (ss. 247-261). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, Ş. (2001c). Yazı yazmak nereden geliyor. İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler içinde (ss. 59-70). İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (1997). Yazı yazmak ‘günah işlemek’ değildir. Türkoloji Eleştirileri içinde (ss. 67-72). Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2013a). Türkçedeki en eski ödünç sözler. Makaleler 2 Tarihî Türk Yazı Dilleri (Yılmaz, E. ve Demir, N., Ed.) içinde (ss. 225-228). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013b). Notes on some Chinese loanwords in old Turkic. Makaleler 2 Tarihî Türk Yazı Dilleri (Yılmaz, E. ve Demir, N., Ed.) içinde (ss. 503-510). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1997). Additional Iranian loan-words in early Turkic languages. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 157-164.
• Tietze, A. (1952). Die formalen veränderungen an neueren europäischen lehnwörtern im Türkischen. Oriens, 5(2), 230-268.
• Tietze, A. (1955). Griechische lehnwörter im anatolischen Türkisch. Oriens, 8(2), 204-257.
• Tietze, A. (1957). Slavische lehnwörter in der türkischen Volkssprache. Oriens, 10(1), 1-47.
• Tietze, A. (1958). Direkte Arabische entlehnungen im Anatolischen Türkisch. Jean Deny Armağanı (Eckmann, J. and Levend, A. S. ve Mansuroğlu, M., Ed.) içinde (ss. 255-333).
• Tietze, A. (1962). Einige weitere Griechische lehnwörter im Anatolischen Türkisch. Németh Armağanı (Eckmann, J. and Levend, A. S. ve Mansuroğlu, M., Ed.) içinde (ss.373-388).
• Tietze, A. (1990). Die fremden elemente im Osmanisch Türkeitürkischen. Handbuch der Türkischen Sprachwissenschaft (Hazai, G., Ed.) içinde (ss. 104-118). Wiesbaden.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati C .2 (C-E) (Tezcan, S., Ed.). Ankara: TÜBA Yayınları.
• Tietze, A. ve Lazard. G. (1967). Persian Loanwords in Anatolian Turkish. Oriens, 20, 125-168.
• Tietze, A., Kahane, H. and Kahane, R. (1958). The lingua franca in the levant: Turkish nautical terms of Italian and Greek origin. Urbana: University of Illinois Press.
• Tokyürek, H. (2011). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Yayımlanmış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Tuna, O. N. (1972). Osmanlıcada Moğolca ödünç kelimeler. Türkiyat Mecmuası, 17, 209-250.
• Tuna, O. N. (1976). Osmanlıcada Moğolca kelimeler. Türkiyat Mecmuası, 18, 281-314.
• Tuna, O. N. (1997). Sümer ve Türk dillerinin tarihi ilgisi ile Türk dilinin yaşı meselesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk, V. (2018). İlk Kur’an tercümesinde alıntı sözlerin işletime sokulması. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı II. Cilt (Doğan, Ş. ve Güneş, M. S., Ed.) içinde (ss. 1379-1385). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Türkçe sözlük (Akalın, Ş. H., Haz.) (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçede batı kökenli kelimeler sözlüğü (Akalın, Ş. H. vd., Haz.) (2015). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünal, O. (2017). ‘Sözde-Karca’ kelimelerin kökeni ve Türkçedeki Hurri-Urartuca leksikal alıntılar üzerine. Türkbilig, 34, 25-68.
• Yavuz Öz, D. (2020). Eski Türk manzum metinlerinde işletime sokulan alıntı sözcükler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 69, 35-100.
• Yıldız, H. (2020). Maniheist Uygur metinlerinde Çince alıntılar (etimolojik, leksik ve tematik incelemeler). Ankara: Fenomen Yayınları.