TÜRKÇENİN MADDE BAŞI OLARAK KULLANILDIĞI İLK SÖZLÜK: MS. OR. LAUD 202

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 448 - 472, 25.06.2024

Fatih Kurtulmuş

https://doi.org/10.32321/cutad.1446070

Öz

Sözlükler, genellikle belirli sistemler çerçevesinde oluşturulan kelime listeleri olarak düşünülebilir; ancak sadece anlamları değil, aynı zamanda milletlerin hafızasını yansıtan önemli kültürel unsurları da içermektedir. Toplumların gelenekleri, kültürel unsurları, folklorik malzemeleri ve benzeri birçok öge sözlüklerde kendine yer bulmaktadır. Türkler tarih boyunca geniş bir coğrafyaya yayılmış ve birçok farklı milletle etkileşimde bulunmuştur. Bu etkileşim sonucunda birçok eser Türkçeye çevrilmiş, Türkçe ve diğer diller arasında kelime alışverişleri yaşanmıştır. Bu durum çok sayıda iki veya daha fazla dili içeren sözlüklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Avrupa, Rönesans ve reform hareketleriyle birlikte bilimsel bir dönüşüm geçirerek kilise merkezli dünya tasavvurunu sarsmıştır. Bu değişim, akıl ve deneyin vurgulanmasıyla birlikte dil çalışmalarını da etkilemiştir. Misyonerlik veya farklı kültürleri tanıma/anlama amacıyla diğer toplulukların dilleri ve kültürleri üzerine araştırmalar başlamıştır. Bu makale özelinde değerlendirilecek olursa; Codex Cumanicus’un yazıldığı dönemden başlayarak öteki’yi -yani Türkleri- anlamak amacıyla da pek çok sözlük ve gramer çalışması yapılmış ve Türkçeye karşı olan ilgi yüzyıllar boyunca azalmadan artarak devam etmiştir.
Bu çalışmada İngiltere Bodleian Kütüphanesi’nde MS. Laud Or. 202 numarasıyla kayıtlı bulunan sözlük tanıtılarak Türk sözlük tarihi içerisindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır. Tespit edilebildiği kadarıyla madde başları Türkçe olan ilk sözlük olma özelliğini taşımaktadır. Öncelikli olarak Osmanlı dönemi sözlük çalışmalarına kısaca yer verildikten sonra Laud 202’nin tavsifi yapılmıştır. Ardından yazılış amacı ortaya konularak metin ile ilgili önemli noktaların üzerinde durulmuştur. Son olarak sözlükte geçen madde başı Türkçe olan kelimeler Arap harfleri ile birlikte verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ms. Laud Or. 202, Sözlükbilim, Osmanlı Sözlük Geleneği

THE FIRST DICTIONARY TO USE TURKISH AS AN MAIN ENTRY: MS. OR. LAUD 202

Öz

Dictionaries can be thought of as lists of words, usually created within the framework of certain systems, but they contain not only meanings but also important cultural elements that reflect the memory of nations. The traditions of societies, cultural elements, folkloric materials and many similar items find their place in dictionaries. Throughout history, Turks have spread over a wide geography and interacted with many different nations. As a result of this interaction, many works have been translated into Turkish, words have been exchanged between Turkish and other languages, and this has led to the emergence of many dictionaries containing two or more languages.
With the Renaissance and reform movements, Europe underwent a scientific transformation that shook the church-centered conception of the world. This change, along with the emphasis on reason and experimentation, also affected the language fields. Research was conducted on the languages and cultures of other communities for missionary purposes or to understand different cultures. As a result, starting from the period when Codex Cumanicus was written, many dictionary and grammar studies were carried out in order to understand the other, namely the Turks, and the interest in Turkish has continued unabated for centuries.
In this study, the dictionary in the Bodleian Library in England, MS. Laud Or. 202 in the Bodleian Library in England and try to determine its place in the history of Turkish dictionaries. After briefly mentioning the dictionary studies in the Ottoman period, Laud 202 will be recommended. Then, the purpose of writing will be revealed and important points about the text will be emphasized. Finally, the words in the dictionary will be given together with their Arabic letters.

Anahtar Kelimeler

Ms. Laud Or. 202, Ottoman’s Dictionary Traditon, Lexicography

Kaynakça

• Akalın, Ş., H. (2017). Geçmişten günümüze Türk sözlükçülüğü. Ankara: Elginkan Vakfı.
• Argunşah, M., ve Güner, G. (2015). Codex cumanicus. İstanbul: Kesit.
• Baronian, S. ve Conybeare, F. C. (1918). Catalogue of the Armenian manuscripts in the Bodleian Library. Oxford: Clerandon.
• Boz, E. (2013). Edilgen ve etken sözlükler bağlamında Türk dilinin gelişim sürecine bir bakış. Geçmişten Geleceğe Türkçe. İstanbul.
• Burke, P. (2016). Yeniçağ Avrupası’nda diller ve topluluklar. (Çakın, Ç., Çev.). İstanbul: Islık.
• Caferoğlu, A. ve Tanerinç, Ö. (1966). Yeniçağ Türk dili lugatleri. Türk Dili ve Edebiyat Dergisi, 14, 9-52.
• Calvet, L. J. (2021). Akdeniz dillerimizin denizi. İstanbul: Monografi.
• Çakmak, S. (2019a). Osmanlı dönemi Türk sözlükçülüğünün keşfedilmemiş bir örneği: Osmanzâde Ahmed Tâib’in Mir’atü’l-Müşkil adlı bilinmeyen eseri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 8(3), 1337-1354.
• Çakmak, S. (2019b). Madde başları Türkçe olan ilk Osmanlı Türkçesi sözlüklerinden biri: Cevâhirü’l-elsine. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 62, 373-390.
• Dilaçar, A. (1970). 1612’de Avrupa’da yayımlanan ilk Türkçe gramerinin özellikleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 18, 197-210.
• Erciyas, O. (2011). Osmanlı’da batı dillerine ait sözlükler. LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 70-78.
• Goffman, D. (2014). Osmanlı dünyası ve Avrupa. İstanbul: Kitapyayınevi.
• Gökçe, A. (1998). Türkiye Türkçesinin tarihî sözlükleri. İstanbul: Kebikeç.
• Hazai, G. (2012), Türkiye Türkçesinin dünü ve bugünü. Türk dili araştırmalarına kısa bir bakış. (Turan, T., Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hitzel, F. (1995). Enfants de langue et drogmans: dil oğlanları ve tercümanlar. İstanbul: Yapıkredi.
• İlker, A. (1998). İbrahim Miskīn, elfâz-ı Türkî-Farsî (Türkçe-Farsça sözlük, metin-inceleme-dizin). Manisa.
• Kartallıoğlu, Y. (2010). Çeviri yazılı metinlerde Türkçenin ünsüzleri. Dil Araştırmaları, 6(6), 87 - 146.
• Landau, S. I. (1984). Dictionary, the art and craft of lexicography. New York: Charles Scribner’s Sons.
• Öz, Y. (2016). Tarih boyunca Farsça-Türkçe sözlükler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Pamukciyan, K. (2002). Ermeni harfli Türkçe metinler (Ermeni kaynaklarından tarihe katkılar-II). İstanbul: Aras.
• Tietze, A. (2019). Türk yazı dillerinin sözlükbilimi I: Osmanlı Türkçesi-Türkiye Türkçesi (Köse, D. ve Akyıldız, D., Çev.). Journal of Turkology, 29(2), 679-694.
• Thévenot, J. (2014). Thévenot seyahatnamesi. İstanbul: Kitapyayınevi.
• Uğur, G. (2019). Türkçenin tarihî sözlükleri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Siirt Üniversitesi. Siirt.
• Yavuzarslan, P. (2009). Osmanlı dönemi Türk sözlükçülüğü. Ankara: Tiydem.
• Zgusta, L. (1971). Manual of lexicography. The Hague, Paris: Mouton.