BÂKÎ’NİN KAZASKERLİĞİ SIRASINDA NAMINA SÖYLENMİŞ İKİ KASİDE

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 561 - 582, 25.06.2024

Murat Güneş

https://doi.org/10.32321/cutad.1458162

Öz

Methiye muhtevalı kasidelerini başta devrin padişahı Kanûnî olmak üzere farklı devlet adamları adına söyleyen Bâkî, kasidenin bu işleviyle birçok kişiyle irtibat kurmuş ve önemli bir kısmının da himayesini kazanmıştır. Bâkî’nin kaside nazım şekliyle kaleme aldığı şiirleri, hâl tercümesinin kimi yönlerinin anlaşılması noktasında biyografisinde önemli bir yer teşkil etmektedir. Biyografisine yer verilen belli başlı kaynaklarda ise namına kaside kaleme alındığına dair bilgiye rastlanmaz. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nin Reşid Efendi koleksiyonu içerisinde 850 numarayla kayıtlı bir yazmada peş peşe kayıtlı bulunan kasidelerin her ikisi de ilmiye bürokrasisi içinde 1586-1598 yılları arasında birden fazla defa kazaskerlik makamına getirilen Bâkî’nin bu görevi sırasında kaleme alınmıştır. Başlık ve mahlas beyitlerinden Ehlî ve Vâlî mahlaslı şairlere ait oldukları öğrenilen kasidelerin klasik Türk edebiyatında bu mahlaslarla şiir söyleyen şairlerden hangisine ait olduğu kesin olarak belli değildir. Vâlî’nin kasidesinde “kâzî-yi ‘asker-i şeh-i kişver-güşâ-yı Rûm”, Ehlî’ninkinde ise “kâzî-yi ‘asker-i mansûr” biçimindeki ifadeler, iki kasidenin de Bâkî’nin kazaskerlik görevinde bulunduğu sırada kaleme alındığına işaret etmektedir. Kasidelerde memdûhun yani Bâkî’nin âlim ve şair kimliğine dair tasvirler bir arada işlenirken yer yer biyografik ayrıntı ifade eden beyitlerin varlığı da göze çarpmaktadır ki söz konusu türden ayrıntıların kasidelere bir anlamda belge niteliği kazandırdığını söylemek yanlış olmaz. İlmiye teşkilatı içindeki kariyeri inişli çıkışlı olsa da Bâkî, uzun yıllar bu bürokrasinin en üst basamağı olan şeyhülislamlık makamını hedeflemiş, birkaç kez hedefine çok yaklaşmış ancak bu amacına ulaşamamıştır. Elbette Anadolu kazaskerliğinin yanında, XVI. yüzyılın belli bir döneminde şeyhülislamlık makamı öncesinde son basamak sayılan Rumeli kazaskerliği görevleri sırasında Bâkî’nin bürokratik gücünün de arttığını söylemek mümkündür.
Üzerinde herhangi bir çalışma yapılmamış iki kaside metninin gün yüzüne çıkarılması ana hedefi doğrultusunda hazırlanan bu makalede; öncelikle klasik Türk edebiyatında Ehlî ve Vâlî mahlasıyla şiir söyleyen şairlerin biyografileri değerlendirilerek kasidelerin aidiyet ihtimalleri üzerinde durulmuş, söz konusu şairlerin Bâkî ile doğrudan ve dolaylı biçimde irtibatına dair bilgilere değinilmiş, kasidelere yansıyan kimi ayrıntılar değerlendirilmiş ve şiirlerin çeviriyazılı metinleri sunulmuştur. Bu çalışmayla, Türk edebiyatının önde gelen şairlerinden Bâkî’nin biyografisinin dikkat çekilmeyen bu yönüne ışık tutulması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bâkî, Kaside, Ehlî, Vâlî, XVI. Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatı

TWO QASIDAS SPOKEN ON BEHALF OF BAQI DURING HIS TIME AS QADIASKAR

Öz

Baqi, who sang his praise on behalf of different statesmen, especially the sultan of the period, Qanuni, contacted many people with this function of the qasida and gained the patronage of a significant part of it. Baqi’s poems, written in qasida verse form, have an important place in his biography in terms of understanding some aspects of his life story. In the main sources of his biography, there is no mention of qasida being written in his name. Both of the qasidas registered consecutively in a manuscript registered with the number 850 in the Resid Efendi collection of the Süleymaniye Manuscript Library were written during this duty of Baqi, who was appointed to the office of kazasker more than once between 1586 and 1598 within the scientific bureaucracy. It is not clear exactly which of the poets who sang poetry under these pseudonyms in classical Turkish literature belonged to the qasidas that were learned to belong to the poets with the pseudonyms Ahli and Vali from the title and pseudonym couplets. The expressions “kazi-yi ‘askar-i shah-i kishver-güsha-yı Rum” in the qasida of the Governor and “kazi-yi ‘askar-i mansur” in the qasida of Ahli indicate that both qasidas were written while Baqi was serving as a kazasker. While the depictions of the identity of the scholar and poet of the mamduhun, that is, Baqi, are processed together in the qasidas, the presence of couplets expressing biographical details from time to time is also striking, and it would not be wrong to say that such details give the qasidas a documentary quality in a sense. Despite the ups and downs of his career in the scientific organisation, Baqi aspired for many years to the position of sheikh al-islam, the highest level of this bureaucracy, and he came very close to achieving this goal on several occasions, but was unable to do so. Of course, it is possible to say that in addition to the Anatolian kazaskar, the bureaucratic power of Baqi increased during the duty of the Rumelian kazaskar, which was considered the last step before the office of sheikh al-Islam in a certain period of the 16th century.
In this article, which was prepared in line with the main goal of unearthing the texts of two odes, on which no work has been done; firstly, the biographies of the poets who sang poetry under the pseudonyms Ahli and Vali in classical Turkish literature were evaluated, the possibilities of belonging of the qasidas were emphasized, the information about the direct and indirect contact of these poets with Baqi was mentioned, some details reflected in the qasidas were evaluated and the translated texts of the poems were presented. With this study, it is aimed to shed light on this unremarkable aspect of the biography of Baqi, one of the leading poets of Turkish literature.

Anahtar Kelimeler

Baqi, Qasida, Ahli, Vali, 16th Century Turkish Classical Literature

Kaynakça

• Açıkgöz, N. (1982). Riyâzu'ş-Şu‘arâ, Riyâzî Muhammed Efendi (metin-dizin). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Ankara.
• Akdaş, E. K. (2009). Gelibolulu Mustafa Âlî, Teşrifatname. Yayımlanmamış doktora tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Akkutay, Ü. (1999). Osmanlı eğitim sisteminde Enderun Mektebi. Osmanlı: Kültür ve Sanat, V, 187-193.
• Altınsu, A. (1972). Osmanlı şeyhülislâmları. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Arat, R. R. (1987). Türk ilmî transkripsiyon kılavuzu. Makaleler I (Sertkaya, O. F., Haz.) içinde (ss. 32-68). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Âşık Çelebi (2010). Meşâ‘irü'ş-Şu‘arâ, inceleme-metin 3 cilt (Kılıç, F., Haz.). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Ateş, A. (1988). İbn Yemîn. İslâm Ansiklopedisi (C. 5/2, ss. 835-836). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Aydın, H. (2012). Muhtevanın çerçevesi-çerçevenin muhtevası: Bâkî Divanı örneği. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011) Bildirileri (Yüceol Özezen, M. ve Sözer, H., Ed.) içinde (ss. 41-51). Adana: Çukurova Üniversitesi Basımevi.
• Aydın, M. A. (2017). Türk hukuk tarihi. İstanbul: Beta Basım Yayın A.Ş.
• Beyazıt, Y. (2017). Osmanlı ilmiyye tarîkinde istihdam ve hareket: Rumeli kadıaskerliği ruznâmçeleri üzerine bir tahlil denemesi (xvi. yüzyıl). Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Beyazıt, Y. (2020). Kadıasker mülazım ruznamçelerinden Bostanzâde Mehmed Efendi defteri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çavuşoğlu, M. (1991). Bâkî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, ss. 537-540). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Develi, H. (2000). Eski Türkiye Türkçesinde ön damaksı /k/-/g/ ses birimlerinin yazılışı. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 29, 31-33.
• Dilçin, C. (1983). Örneklerle Türk şiir bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ece, S. (2015). Klasik Türk edebiyatı araştırma yöntemleri [I-II]. Erzurum: Eser Basım Yayın Dağıtım Matbaacılık.
• Ercan, Ö. (2008). Bâkî Divanı’ndaki müzeyyel gazeller. Türk Dünyası Araştırmaları, 173, 217-232.
• Ergun, S. N. (1936-1945). Bâkî. Türk Şairleri (C. 2, ss. 697-721). İstanbul: Suhulet Basımevi.
• Ergun, S. N. (1936-1945). Ehlî. Türk Şairleri (C. 3, ss. 1226-1228). İstanbul: Suhulet Basımevi.
• Gökçe, A. (2002). Osmanlı Türkçesi metinlerinde dil ve imlâ (XVI., XVII. ve XVII. yüzyıl). Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Gölpınarlı, A. (1964). Hurufîlik ve Mîr-i ‘Alem Celâl Bik’in bir mektubu. Türkiyat Mecmuası, XIV, 93-110.
• Güneş, M. (2013). Manastırlı Celâl Bey dîvânı [inceleme-metin]. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.
• Gür, N. (2014). Klasik Türk edebiyatında takriz. Yayımlanmamış doktora tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir.
• Hasan Beyzâde Ahmed Paşa. (2004). Hasan Beyzâde tarihi, metin-indeks (1003-1045/1595-1635) 3 cilt (Aykut Şevki, N., Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İpekten, H. (1993). Bâkî hayatı, edebî kişiliği ve bazı şiirlerinin açıklamaları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İpekten, H. vd. (1988). Tezkirelere göre divan edebiyatı isimler sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• İpşirli, M. (1992). Bostanzâde Mehmed Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 6, ss. 311). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kaplan, H. (2021). Bâkî-iktidar münasebeti ve bu münasebete çok yönlü bir bakış. Es-Seyf ve’l-Kalem: Şiir ve Kültürel İktidar (Harmancı, E. vd., Ed.) içinde (ss. 47-96). Ankara: İKSAD Global Yayıncılık.
• Kaplan, H. (2022). Klasik Türk edebiyatının aktüelinde Bâkî. Edebiyat yazıları III: Bu Devr İçinde Benem Pâdişâh-ı Mülk-i Suhan: Bâkî Kitabı (Kaplan, H., Ed.) içinde (ss. 25-105). İstanbul: DBY Yayınları.
• Karaarslan, A. (2022). Yetenekli bir şair ve hırslı bir âlim-bürokrat: Bâkî’nin profesyonel kariyeri ve sosyal ağı. Edebiyat Yazıları III: Bu Devr İçinde Benem Pâdişâh-ı Mülk-i Suhan: Bâkî Kitabı (Kaplan, H., Ed.) içinde (ss. 107-129). İstanbul: DBY Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y. (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde eklerin ses düzeni (16, 17 ve 18. yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kınalızâde Hasan Çelebi. (1989). Tezkiretü'ş-Şuarâ 2 cilt. (Kutluk, İ., Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Koncu, H. (2000). Klâsik Türk edebiyatında Vâlî mahlaslı şairler ve Vâlî-i Âmidî. İlmî Araştırmalar, 9, 119-132.
• Köksal, M. F. (2007). Vâlî. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (C. 8, ss. 495-496). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1979). Bâkî. İslâm Ansiklopedisi (C. 2, ss. 243-253). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Küçük, S. (1984). Bâkî’nin medhiyeleri üzerine. Millî Kültür, 44, 48-52.
• Küçük, S. (1988). Bâkî ve Divanından seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Küçük, S. (1994). Bâkî Divanı, tenkitli basım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Macit, M. (2022). Bâkî. Cumhuriyetin 100. Yılında 100 Türk Büyüğü: Sanatçılar (C. 2, ss. 243-253). İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı.
• Mazıoğlu, H. (2004). Nev‘î’nin hayatı ve kişiliği. Journal of Turkish Studies 28/I/Kaf Dağının Ötesine Varmak Festschrift In Honor of Günay Kut Essays Presented by Her Colleagues and Students III (Edited by Şinasi Tekin and Gönül Alpay Tekin; Guest Editor Zehra Toska) (pp. 159-179). Cambridge, Massachusetts: Published at the Depertment of Neat Eastern Languages and Civilizations Harvard University.
• Mecmû‘a, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi 3441, 1b-252a.
• Mecmû‘a, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Reşid Efendi 850, 1b-159a.
• Mecmû‘a-i Eş‘âr ve Münşe’ât, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hasan Hüsnü Paşa 1033, 1b-228b.
• Mecmû‘a-i Eş‘âr, Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Ali Emiri Manzum 635, 1b-143b.
• Nev‘îzâde Atâyî. (2017). Hadâ’iku'l-Hakâ’ik fî Tekmileti'ş-Şakâ’ik 2 cilt (Donuk, S. Haz.). İstanbul: T.C. Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ocak, T. (1997). Labial Hı’nın çeviriyazıda yazımı sorunu. Çağdaş Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış Nevin Önberk Armağanı (Ölmez, M., Haz.) içinde (ss. 167-172). Ankara: Simurg Yayınları.
• Onay, A. T. (2004). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı (Kurnaz, C., Haz.). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Özcan, A. (2001). İvaz Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 23, ss. 490). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Pire, Ş. (2022). Yazmalarda gizlenen hikâyeler: Bâkî divanı yazmaları üzerinden Bâkî ve şiiri. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Selânikî Mustafa Efendi. (1999). Tarih-i Selânikî (971-1003/1563-1595) 2 cilt (İpşirli, M., Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sevgi, A. (2009). Bâkî’nin “ancak” redifli gazeline yazılan tahmis ve tesdisler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı, 39, 385-393.
• Solmaz, S. (1996). Ahdî ve Gülşen-i Şu‘arâ’sı, inceleme-metin. Yayımlanmamış doktora tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Şafak, Y. (2006). Zihaf. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü (C. 6, ss. 320-322). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Şiir Mecmû‘ası, İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim M. Cevdet MC_Yz_K.000315, 1b-67a.
• Tezcan, S. (1994). Süheyl ü Nev-bahâr üzerine notlar. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tolasa, H. (1997). Bâkî. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi: Devirler/İsimler/Eserler/Terimler (C. 1, ss. 300-303). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devletinin ilmiye teşkilâtı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ünal, M. A. (2011). Osmanlı tarih sözlüğü. Ankara: Paradigma Yayıncılık.
• Ünver, N. (2003). Ehlî. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (C. 3, ss. 269). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Yenipazarlı Vâlî. (2003). Hüsn ü dil (inceleme-tenkitli metin) (Köksal, M. F., Haz.). İstanbul: Kitabevi Yayınları.