DÎVÂNÇE-İ BÂİS’İN YENİ TESPİT EDİLEN NÜSHASI VE EKLER

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 726 - 789, 26.12.2024

Ozan Kolbaş

https://doi.org/10.32321/cutad.1478987

Öz

Kassâbzâde Ahmed Bâis, on sekizinci yüzyılın ortaları ile on dokuzuncu yüzyılın ilk yıllarında yaşamış bir şairidir. Biyografisi hakkında ayrıntılı bilgiler veren tespit edilebilen tek tarihî kaynak, Şeyhülislam Ârif Hikmet Bey’in şairler tezkiresidir. Bursa Mihaliç’te doğmuş, eğitimini İstanbul’da tamamlamış, Halim Geray Han’a hocalık vazifesiyle Rumeli’de Vize-Saray’a gitmiştir. Çeşitli görevlerde bulunduktan sonra, Bağdatlı İsmail Paşa’nın aktardığına göre 1215 (1800-1801) yılında Maraş’ta vefat etmiştir. Ârif Hikmet Bey’in verdiği bilgiye göre bilinen tek eseri dört cüz miktarı Dîvân’ıdır. Bu eserin, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’nde kayıtlı nüshası divançe hüviyetindedir. Bu nüsha üzerine daha önce İdil Can Mamaş, Akın Zengin ve Bilge Kaya-Yiğit tarafından üç ayrı çalışma yapılmıştır. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi nüshasında, Bâis’e ait 1 kaside, 2 müseddes, 1 tahmis ve 57 gazel kayıtlıdır. Bu makalenin konusu olan Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi’nde kayıtlı yeni tespit edilen nüsha ise Bâis’e ait şimdiye kadar yayımlanmamış şiirleri ihtiva ettiği gibi onun edebî biyografisine dair yeni bilgilere ulaşılmasını sağlar. Toplam 124 manzumenin kayıtlı olduğu nüsha sayesinde, Bâis’e ait daha önce yayımlanmamış 2 kaside, kaside başlıklı 1 kıta-i kebire, 1 tahmis, 3 tarih kıtası, 37 gazel, 8 kıta, 7 matla ve 4 müfret daha ortaya çıkmıştır. Bâis’in Hoca Neşet’in talebelerinden biri olduğu, Şehbaz Geray Han’a ve Sünbülzade Vehbî’ye kasideler sunduğu, İsmail Begzâde Mehemmed Beg’nin doğumuna, Şeyhülislâm Mekkî Mehemmed Efendi’nin meşihat makamına getirilişine, Âsım İnşâsı Zeyli’nin tamamlanışına ebcedle tarih düşürdüğü; Türk şairlerinin yanında ‘Urfî-i Şîrâzî, Sâib-i Tebrîzî ve Hâfız-ı Şîrâzî gibi Farsça şiir söyleyen şairlere nazireler yazdığı tespit edilmiştir. Bu çalışma ve yeni belirlenen nüsha, daha önce yapılan çalışmalardaki bazı yanlış bilgilerin tashih edilmesini de sağlamıştır. Bâis’in şiirler sunduğu, Kevâkibzâde nisbesiyle anılan kişinin kimliği ortaya çıkmış, daha önce Fâzıl-ı Enderûnî’nin bir gazeline nazire yazdığı belirtilmişse de ilgili gazelin Hâfız Hacı Tahir Efendi’nin şiirine nazire olduğu anlaşılmıştır. Bâis, gelenekten beslenen bir şair olmakla birlikte orijinal hayaller peşinde koşan, Sebk-i Hindî üslubunun ve bu üslup devresine mensubiyeti bilinen şairlerin etkisinde şiirler kaleme alan renkli ve değerli bir şairdir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Edebiyatı, Bais, Divançe-i Bais, Sebk-i Hindî

A Newly Identified Manuscript Copy of Divançe-i Bais and Appendices

Öz

Kassabzade Ahmed Bais was a poet who lived in the mid-eighteenth and early nineteenth centuries. The only source that gives information about his biography is Shaykh al-Islam Arif Hikmet Bey’s tezkires of poets. He was born in Mihaliç, Bursa, completed his education in Istanbul, and travelled to Vize-Saray in Rumelia to teach Halim Geray Khan. After serving in various positions, he died in Maraş in 1215 (1800-1801) according to Bagdatli Ismail Pasha. According to the information given by Ârif Hikmet Bey, his only known work is his Divan. The manuscript copy of this work registered in Istanbul University Rare Works Library is in the form of a divancha. Three separate studies have been conducted on this manuscript copy by İdil Can Mamaş, Akın Zengin and Bilge Kaya-Yiğit. In the manuscript of Istanbul University Rare Works Library, there are 1 qasida, 2 müseddes, 1 tahmis, and 57 ghazals belonging to Bais. This article focuses on a newly discovered manuscript from Çorum Hasan Paşa Manuscript Library, shedding light on unpublished poems by Bais and offering fresh insights into his life. With a total of 124 verses, this manuscript unveils 2 previously unpublished qasidas, 1 kıta-i kebire titled qasida, 1 tahmis, 3 historical kıtas, 37 ghazals, 8 kıtas, 7 matlas, and 4 müfreds by Bais. It’s come to light that Bais was indeed one of Hodja Neşet’s students, and he composed odes dedicated to Shahbaz Geray Khan and Sünbülzade Vehbi. He crafted historical couplets using abjad calculation for the birth of İsmail Begzade Mehemmed Beg, the appointment of Shaykh al-Islam Mekki Mehemmed Efendi to the office of mashihat, and the completion of Asım İnşası Zeyli. Moreover, he authored nazirs to Persian poets such as ‘Urfi-i Shirazi, Saib-i Tabrizi, and Hafız-i Shirazi. Additionally, this newly identified manuscript has allowed for the correction of some inaccuracies found in previous studies. The identity of the person known by the epithet Kevakibzade, to whom Bais presented poems, has been revealed. Although it was stated that he wrote a verse to a ghazal by Fazıl-ı Enderuni, it was understood that the relevant ghazal was a verse to Hafız Hacı Tahir Efendi’s poem. Bais is an important poet who, while being a poet nourished by tradition, explores original expressions and imaginations and writes poems under the influence of the Sebk-i Hindi movement.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish Literature, Bais, Divançe-i Bais, Sebk-i Hindi

Kaynakça

• ‘Ārif Ģikmet (2014). Teźkire-i Şu‘arā (inceleme-çeviriyazı-indeksli tıpkıbasım). (Erdem, S., Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• “Bais Ahmed”. (1977). Türk dili ve edebiyatı ansiklopedisi, devirler-isimler-eserler-terimler (C. 1, ss. 299). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Arat, R. R. (1987). Türk ilmî transkripsiyon kılavuzu. Reşit Rahmeti Arat Makaleler Cilt I (ss. 32-68). (Sertkaya, O. F., Haz.). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Atacan, M. (2014). Hafız Mehmet Tahir Efendi divanı (inceleme-metin). Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ayar, T. (2005). Sahhâflar Şeyhi-zâde Mehmed Es‘ad Efendi’nin “Üss-i Zafer” adlı eserinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi. Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Aydemir, İ. A. (1989). Refìʿ Āmidì dìvānı (edisyon-kritik). Yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir.
• Bağdatlı İsmail Paşa (1945). Keşf-el-Zunun Zeyli - Ìżāģ al-Maknūn fì al-Źayli ʿAlā Kaşf al-Žunūn ʿan Asāmì al-Kutubi va’l-Funūn (C. 1). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Bāʿiś. Dìvānçe-i Bāʿiś. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, Nr. 2139/1.
• Bāʿiś. Dìvānçe-i Bāʿiś. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, TY 3757.
• Beklerim, E. (1956). Emin Mehmet Yenişehirli divanı (edisyon kritik ve transkripsiyon). Mezuniyet tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Beydilli, K. (2012). Vak‘a-i Hayriyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 42, ss. 454-457). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bilgin, O. (2013). Yazma. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 43, ss. 369-373). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Burusalı Meģmed Šāhir (1335). İdāre-i ʿOśmāniyye zamānında yetişen Ķırım müʾellifleri. İstanbul: Kütübĥāne-i Sūdì [Mašbaʿa-i Orĥāniyye].
• Çiftçi, Ö. (1996). Fatîn Davud - Hâtimetü’l-Eş‘âr (Fatîn tezkiresi). Doktora tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Çöğenli, M. S., Şafak, Y. ve Toparlı, R. (1992). Divançe-i Es‘ad Paşa - Erzurum Esat Paşa camii’inin bânisi. Erzurum: Fen Edebiyat Fakültesi Ofset Tesisleri.
• Dìvānçe-i Esʿad Paşa (1268). İstanbul: Taķvìmĥāne-i ʿĀmire.
• Dìvān-ı Süleymān Şādì (1325). Šābiʿ ve Nāşiri: Maĥdūmı Erżurumlı Aģmed Rāmiz. Der-seʿādet: Şirket-i Ŝaģāfiyye-i ʿOśmāniyye.
• Dìvān-ı Sürūrì (1255). Bulaķ: Mašbaʿatü’s-Seʿāde.
• Ergun, S. N. (1936-1945). Türk şairleri. İstanbul: Sühulet Basımevi.
• Esad Muhlis Paşa. Dìvān. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 2236.
• Gerçek, S. N. (1942). Türk temaşası - meddah, karagöz, ortaoyunu. İstanbul: Kanaat Kitabevi, Ahmet Sait Matbaası.
• Güneş, M. (2023). XVI. yüzyıl şairi Halîfe Çelebi’nin bilinmeyen Dîvân’ı. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 12(2), 117-147.
• Hâfez-e Shirazî (1387). Divân-e Hâfez. Based on Manuscripts of 9th Century H. compiled by Salim Neysâri. Tehran: Sokhan Publishers.
• Halim Giray (2013). Gülbün-ü Hânân (Kırım hanları tarihi) [değerlendirme-metin-tıpkıbasım]. (Başer, A. ve Günaydın, A., Haz.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Avrasya Enstitüsü.
• Halîm Girây (2019). Gülbün-i Hânân (Kırım tarihi). (Gültekin, İ., Haz.). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• İnalcık, H. (1997). Giray. İslâm Ansiklopedisi (C. IV, ss. 783-789). Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı.
• İpekten, H., İsen M., Toparlı R., Okçu N. ve Karabey T. (1988). Tezkirelere göre divan edebiyatı isimler sözlüğü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• İsen, M. (1998). Hoca Neş’et. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 18, ss. 191-192). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• İsen, M., Bilkan A. F. ve Işınsu-Durmuş T. (2012). Sultanların şiirleri şiirlerin sultanları. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Karapanlı, G. (2005). Mekkì Divanı ve tahlili. Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kaya, Ş. (2019). Konya Bölge Yazma Eser Kütüphanesindeki Hatay 1049 numaralı şiir mecmuası (inceleme-metin ve mestap’a göre tasnifi). Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kaya-Yiğit, B. (2022). 18. yüzyıl divan şairi Ahmed Bâ’is ve Divançesi. DTCF Dergisi, 62(1), 296-359.
• Kutlar, F. S. (2020). Mustafa Sâmi Bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 31, ss. 354-356). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kütükoğlu, M. S. (2013). Osmanlı belgelerinin dili (diplomatik). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mamaş, İ. C. (1965). Divançe-i Bâis. Mezuniyet tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkoloji Bölümü, İstanbul.
• Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmanî (C. 4). (Akbayar N., Haz.), (Kahraman, S. A., Eski Yazıdan Aktaran). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ni‘metullâh-ı Velî (1391). Dîvân-ı Şâh Ni‘metullâh-ı Velî. bâ-mukaddime-i Sa‘îd-i Nefîsî. Tehran: Mu’essese-i İntişârât-i Nigâh.
• Ocak, T. (1997). Labial hı’nın çeviriyazıda yazımı sorunu. Çağdaş Türk edebiyatına eleştirel bir bakış - Nevin Önberk armağanı (ss. 167-172). (Ölmez, M., Haz). Ankara: Simurg Yayınları.
• Öz, T. (1949). Selim III.ün sırkatibi tarafından tutulan ruzname. Tarih Vesikaları, III(15), Mayıs 1949, 183-199.
• Özcan, T. (2003). Mekkî Mehmed Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 28, ss. 577). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özdemir, F. M. (2015). Servet Dîvânı (inceleme-metin). Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sâ’ib-i Tebrîzî (1370). Dîvân-ı Sâ’ib-i Tebrîzî. be-kûşiş-i Muhammed-i Gahremân. Tehran: Şirket-i İntişârât-i İlmî ve Ferhengî.
• Şahin, E. S. (2004). Keçeci-zâde İzzet Molla’nın divanları: Bahâr-ı Efkâr ve Hazân-ı Âsâr. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Şahin, K. (1989). Ahmed Feyzi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 2, ss. 67-68). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şen, F. M. (1995). Beylikçi İzzet Bey Divanı (inceleme-metin). Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Serdaroğlu, G. (1992). Es‘ad Muhlis Paşa ve Divançe’sindeki tasavvufi remizler. Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tulum, M. (2011). XVII. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuman, M. N. (1368). Tuhfe-i Nâilî. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz B 611/1.
• Urfî-yi Şîrâzî (1378). Kulliyât-ı ‘Urfî-yi Şîrâzî. be-kûşiş ve tashîh: Muhammed Veliyyu’l-Hakk-ı Ensârî. Tehran: İntişârât-i Dânişgâh-ı Tehran.
• Üzgör, T. (2002). Ba’is. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi (C. 2, ss. 152). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1977). Osmanlılar zamanında saraylarda musiki hayatı. Belleten, CLI(161), 79-114.
• Zengin, A. (2018). Bâ‘is, hayatı, edebî kişiliği ve divançesi (şekil ve muhteva özellikleri-metin). Yüksek lisans tezi, Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Giresun.