VOCABULARY ABOUT PLANT SCIENCE AT PROVERBS AND IDIOMS IN THE REGIONAL DIALECTS

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 2, 1159 - 1173, 26.12.2024

Yeter Torun Öğretmen

https://doi.org/10.32321/cutad.1509269

Öz

Among the most important determinants of material and spiritual culture are words related to plant science. Proverbs, which reveal some abstractions for language speakers and express the value judgments and philosophy of life of societies, also contain many words related to plant science. In the proverbs within the Turkish vocabulary, many words related to plants, as well as different conceptual areas, are used. In this study, proverbs used in Türkiye Turkish dialects were examined in terms of the vocabulary they contain about plants. For this purpose, the study titled Bölge Ağızlarında Atasözü ve Deyimler (Proverbs and Idioms in Regional Dialects) was used. In the analysis, first the plant names in proverbs were classified according to subspecies. Accordingly, the relevant vocabulary is; It was examined under eight subheadings: proverbs containing tree names, fruit and nut names, grains and words indirectly related to grains, names of herbs and field plants, names of flowers, general species names of plants and other names of plants. Secondly, plant names in proverbs were examined according to their frequency. In the frequency analysis, from tree names in proverbs çam (13), kavak (10), dut (8); among the fruit and nut names: elma (20), üzüm (16), ceviz (9); vegetable names: soğan (17), kabak (9), hıyar (7); grain names: arpa (26), buğday (21), darı (12); names of herbs and wild plants: yavşan (4), ısırgan (3), bıtırak (3); gül (32) from flower names; among the general species names, the words ağaç (86), ot (41), dal (29), yaprak (14), çalı, diken (13), kök, meyve (12) were the most frequently used words. Thirdly, plant names in proverbs were examined in terms of their interchangeability. Finally, in the analysis, the plant names in proverbs were discussed in terms of environmental linguistics, and the effect of geography on vocabulary was emphasized. As a result of the study, it was seen that proverbs included more words about the names of fruits and nuts. It was determined that the most frequently used words in proverbs were "tree" and "herb", which are general species names related to plants. In addition, it was determined that the proverbs preserved some plant names specific to the dialects, which are not included in the standard Turkish of Türkiye. As a result, it was observed that the reflections of plant geography were clearly evident in the proverbs of the regional dialects.

Anahtar Kelimeler

Vocabulary, Proverb, Plant names, Dialects

BÖLGE AĞIZLARINDA ATASÖZLERİ VE DEYİMLER’DE BİTKİ BİLİMİYLE İLGİLİ SÖZ VARLIĞI

Öz

Maddi ve manevi kültürün en önemli belirleyenleri arasında bitki bilimiyle ilgili sözler yer alır. Dil konuşurları açısından birtakım soyutlamaları ortaya koyan ve toplumların değer yargılarını, yaşam felsefesini dile getiren atasözleri de bitki bilimiyle ilgili birçok sözü barındırır. Türkçenin sözvarlığı içinde yer alan atasözlerinde de farklı kavram alanları yanında, bitkilerle ilgili pek çok sözcük kullanılmıştır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanılan atasözleri bitkilerle ilgili barındırdığı sözvarlığı açısından incelendi. Bunun için Bölge Ağızlarında Atasözü ve Deyimler adlı çalışmadan yararlanıldı. İncelemede ilk olarak atasözlerindeki bitki adları alt türlere göre sınıflandırıldı. Buna göre ilgili sözvarlığı; ağaç adlarının, meyve ve yemiş adlarının, tahıl ve dolaylı olarak tahıllarla ilgili sözlerin, ot adları ve kır bitkilerinin, çiçek adlarının, bitkilerle ilgili genel tür adlarının ve de bitkilerle ilgili diğer adların geçtiği atasözleri olmak üzere sekiz alt başlık altında incelendi. İkinci olarak atasözlerindeki bitki adları sıklıklarına göre incelendi. Sıklık incelemesinde atasözlerinde ağaç adlarından çam (13), kavak (10), dut (8); meyve ve yemiş adlarından elma (20), üzüm (16), ceviz (9); sebze adlarından soğan (17), kabak (9), hıyar (7); tahıl adlarından arpa (26), buğday (21), darı (12); ot adları ve kır bitkilerinden yavşan (4), ısırgan (3), bıtırak (3); çiçek adlarından gül (32); genel tür adlarından ağaç (86), ot (41), dal (29), yaprak (14), çalı, diken (13), kök, meyve (12) sözcüklerinin en sık kullanılan sözler olduğu görüldü. Üçüncü olarak atasözlerindeki bitki adları birbirinin yerine kullanılmaları açısından irdelendi. İncelemede son olarak atasözlerindeki bitki adları, çevre dilbilimi açısından ele alındı, coğrafyanın sözvarlığına etkisi üzerinde duruldu. Çalışmanın sonucunda, atasözlerinde meyve ve yemiş adlarıyla ilgili sözlere daha çok yer verildiği görüldü. Atasözlerinde en sık kullanılan sözcüklerin ise bitkilerle ilgili genel tür adlarından “ağaç” ve “ot” olduğu tespit edildi. Ayrıca atasözlerinde ölçünlü Türkiye Türkçesinde yer almayan, ağızlara özgü kimi bitki adlarının da korunduğu belirlendi. Sonuç olarak bölge ağızlarındaki atasözlerinde, bitki coğrafyasının yansımalarının canlı bir şekilde kendini gösterdiği gözlendi.

Anahtar Kelimeler

Söz Varlığı, Atasözü, Bitki Adları, Ağızlar

Kaynakça

• Aksoy, Ö.A. (1993). Atasözleri ve deyimler sözlüğü 1 atasözleri sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Aksu, Akalın, Toparlı, (2022). Türk atasözleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Alkayış, M. Fatih (2007). Türkiye Türkçesinde bitki adları. Yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• BAAD (1996): Bölge ağzılarında atasözleri ve deyimler. Ankara: TDK Yayınları.
• BAAD (2023): Bölge ağzılarında atasözleri ve deyimler. Ankara: TDK Yayınları.
• Balcı, T. (2006). “Çevredilbilim”e doğru. Çukurova Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 3(32), 165-168.
• Baytop, T. (2007). Türkçe bitki adları sözlüğü (3. bs.). Ankara: TDK Yayınları.
• Boz, E. (2013). Dillerin kaybolması ve çevre dil bilimi. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 746, 60-63.
• Çobanoğlu, Ö. (2004). Türk dünyası ortak atasözleri sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Doğan, N.(2011). Vezirköprü ve Havza ağızlarında yabani bitki adları. Diyalektolog-2011(2), 7-13.
• Oturakçı, N. (2012). Divanü Lûgati’t-Türk’teki Botanik Terimlerinin Kazakça ve Türkçedeki Görünümleri. Karadeniz Araştırmaları, 4(13), 195 - 212.
• Önler, Z. (1990). 14. ve 15. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri. Journal Of Turkish Studies, 14, 357 - 392.
• Özden, M. (2019). Türkçenin ilk sözlüğünde kullanılan bitki adlarının günümüz Anadolu ağızlarındaki izdüşümleri. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 23(3), 602-619.
• Şahin, İ. (2016). Filoloji ve botanik alanlarının kavşağında yerel fitonimler (bitkiadları) meselesi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (56), 775-791.
• Uç, T. (2009). Kıbrıs ağzı bitki adları - ı. Türk Dilleri Araştırmaları, 2009(19), 167 - 184.
• Uçar, İ. (2012). Türkiye Türkçesinde Organ Adlarıyla Türetilmiş Bitki Adları. Türklük Bilimi Araştırmaları (TÜBAR), 32, 307 - 330.
• Uçar, İ. (2013), Yetiştiği / geldiği coğrafya veya etnik adlandırmayla oluşturulan bitki adları. Zeitschrift für die Welt der Türken, 5(1), 115 - 135.