Türkiye’de Toplumsal Dönüşümün Kamu Sağlık Harcamalarına Yansımaları: Kentleşme ve Sanayileşme Perspektifinden Bir Analiz

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 4, 163 - 195, 20.10.2025

Mehmet Öksüz

Öz

Kentleşme ve sanayileşme, toplumsal ihtiyaçların niteliğini ve niceliğini değiştiren temel süreçler arasında yer almaktadır. Bu dönüşümler, kent merkezlerinde nüfus yoğunluğunu artırarak altyapı ve kamu hizmetlerine olan talebi çeşitlendirmekte; özellikle sağlık alanında, kamu maliyesi üzerinde yeni baskılar doğurmaktadır. Teorik çerçevede, artan kentleşme ve sanayileşme düzeylerinin kamu sağlık harcamalarını yukarı yönlü etkilediği genel bir kabulle değerlendirilmektedir. Ancak, literatürdeki ampirik bulgular bu ilişkinin evrensel ve tek yönlü olmadığını göstermekte; söz konusu etkinin analiz dönemi, yöntemsel yaklaşım ve örneklem özelliklerine göre önemli ölçüde farklılaştığına dikkat çekilmektedir. Bu çeşitlilik, kamu sağlık politikalarının şekillendirilmesinde bağlamın, dönemin ve yöntemsel tercihin belirleyici olduğunu ortaya koymaktadır. Dolayısıyla, toplumsal dönüşümün kamu sağlık harcamalarına yansıma biçimlerinin yalnızca teorik kabullerle değil, ülke özelinde yürütülecek veri temelli analizlerle değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu çerçevede hazırlanan çalışmada, Türkiye’de 1983–2023 dönemine ait yıllık veriler kullanılarak kentleşme ve sanayileşmenin kamu sağlık harcamaları üzerindeki etkileri incelenmiştir. Analiz sürecinde, geleneksel modellerin yapısal kırılmaları sınırlı biçimde yakalayabilmesine karşılık, Kesirli Frekanslı Fourier ARDL ve Kesirli Frekanslı Fourier Toda-Yamamoto testleri gibi ileri düzey yöntemler tercih edilmiştir. Bu yöntemler sayesinde, ekonomik, sosyal ve kurumsal değişimlerin etkileri daha sağlıklı biçimde modele entegre edilebilmiştir. Elde edilen bulgular, uzun vadede kentleşmenin kamu sağlık harcamaları üzerinde istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif bir etkide bulunduğunu ortaya koyarken; kısa vadede ise kentleşme artışlarının kamu sağlık harcamaları üzerinde geçici olarak negatif etki yarattığı tespit edilmiştir. Buna karşılık sanayileşmenin hem uzun hem de kısa dönemde anlamlı bir etkisinin bulunmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca, nedensellik analizleri, kentleşme ile kamu sağlık harcamaları arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunduğuna; sanayileşme açısından ise anlamlı bir ilişkiye rastlanmadığına işaret etmektedir. Bu bulgular ışığında, Türkiye’de sağlık alanında kamu politikalarının veri temelli biçimde yapılandırılması gerekliliği ön plana çıkmaktadır. Özellikle hızlı kentleşmenin yarattığı mali baskıların doğru yönetilebilmesi için bölgesel planlama, önleyici sağlık hizmetlerinin güçlendirilmesi ve altyapı yatırımlarının kentleşme dinamiklerine uygun olarak yönlendirilmesi önem taşımaktadır. Böylece, toplumsal dönüşüm süreçlerinin kamu maliyesi üzerindeki etkileriyle daha etkin bir biçimde başa çıkılması mümkün olabilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kentleşme , Sanayileşme , Kamu sağlık harcamaları , Toplumsal dönüşüm , Fourier yaklaşımı

Kaynakça

• Abbas, F. ve U. Hiemenz (2013). “What Determines Public Health Expenditures in Pakistan? Role of Income, Urbanization and Unemployment”. Economic Change and Restructuring, 46, 341-362.
• Ahmad, N., M. Raid, J. Alzyadat ve H. Alhawal (2023). “Impact of Urbanization and Income Inequality on Life Expectancy of Male and Female in South Asian Countries: A Moderating Role of Health Expenditures”. Humanities and Social Sciences Communications, 10(1), 1-9. https://doi.org/10.1057/s41599-023-02005-1
• Akdoğan, A. (2020). Kamu Maliyesi (21. baskı). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Altuntaş, M. ve M. Özyurt (2020). “Kentleşme ve Sağlık Harcamaları: Türkiye Üzerine Ekonometrik Bir Çalışma”. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(22), 891-915.
• Arslan, M. O. (2018). “Kamu Maliyesinin İşlevleri”. Ş. Tosunoğlu ve Y. T. Ergül (Ed.), Kamu Maliyesi içinde (s. 21-39). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Berry, B. J. (2008). “Urbanization”. J. M. Marzluff, E. Shulenberger, W. Endlicher, M. Alberti, G. Bradley, C. Ryan, U. Simon ve C. ZumBrunnen (Ed.), Urban Ecology: An International Perspective on the Interaction Between Humans and Nature (1. bs.) içinde (s. 25-48). London: Springer. https://doi.org/10.1007/978-0-387-73412-5_3
• Bo, C., H. Xu ve Y. Liu (2017). “Examination of the Relationships Between Urban Form and Urban Public Services Expenditure in China”. Administrative Sciences, 7(4), 39. https://doi.org/10.3390/admsci7040039
• Boachie, M. K., I. O. Mensah, P. Sobiesuo, M. Immurana, A. A. Iddrisu ve I. Kyei-Brobbey (2014). “Determinants of Public Health Expenditure in Ghana: A Cointegration Analysis”. Journal of Behavioural Economics, Finance, Entrepreneurship, Accounting and Transport, 2(2), 35-40.
• Boz, C., N. Taş ve E. Önder (2020). “The Impacts of Aging, Income and Urbanization on Health Expenditures: A Panel Regression Analysis for OECD Countries”. Turkish Journal of Public Health, 18(1), 1-9.
• Cho, S. H., J. Wu ve W. G. Boggess (2003). “Measuring Interactions Among Urbanization, Land Use Regulations, and Public Finance”. American Journal of Agricultural Economics, 85(4), 988-999. https://doi.org/10.1111/1467-8276.00502
• Çetin, M. A. ve İ. Bakırtaş (2019). “Does Urbanization Induce the Health Expenditures? A Dynamic Macro-Panel Analysis for Developing Countries”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 61, 208-222.
• Çetinkaya, Ö. (2017). Mahalli İdareler Maliyesi. Bursa: Ekin Yayınevi.
• Dao, M. Q. (1995). “Determinants of Government Expenditure: New Evidence From Disaggregative Data”. Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 57(1), 67-76.
• De Mello, L. R. (2002). “Public Finance, Government Spending and Economic Growth: The Case of Local Governments in Brazil”. Applied Economics, 34, 1871-1883.
• Dünya Bankası (2025). World Development Indicators. https://databank.worldbank.org/source/world-development-indicators
• Ecevit, E., M. Çetin ve A. G. Yücel (2018). “Türki Cumhuriyetlerinde Sağlık Harcamalarının Belirleyicileri: Bir Panel Veri Analizi”. Akademik Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, 10(19), 318-334.
• Espinosa, J. P., R. R. Cabauatan ve V. M. Tatlonghari (2024). “Public Health Spending in the Philippines: A Cointegration and Causality Analysis Using Autoregressive Distributed Lag Approach”. Journal of Development Policy and Practice, 9(2), 176-198.
• Fattahi, M. (2015). “The Role of Urbanization Rate in the Relationship Between Air Pollution and Health Expenditures: A Dynamic Panel Data Approach”. International Letters of Social and Humanistic Sciences, 53, 68-72.
• Golkhandan, A. ve M. Alizadeh (2018). “Non-Linear Effect of Urbanization on Public Sector Expenditure: STR Model Approach”. Urban Economics, 3(1), 43-58. https://doi.org/10.22108/ue.2018.103861.1023
• Gül, Y. (2020). “Kredi Temerrüt Takasları ve Makroekonomik Değişkenler Arasındaki Nedensellik İlişkisi: Türkiye Örneği”. Finans Ekonomi ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(4), 659-669.
• Gültekin Tarla, E. ve İ. Zeylan (2023). “Sağlık Harcamalarının Ekonomik, Çevresel ve Sosyo-Kültürel Belirleyicilerinin Analizi”. Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, 1(1), 1-15.
• Hamerníková, B. ve A. Maaytová (1997). “Public Expenditures”. J. Nemec ve G. Wright (Ed.), Public Finance: Theory and Practice in the Central European Transition içinde (s. 314-339). Bratislava: NISPAcee. Erişim adresi: https://www.nispa.org/files/publications/ebooks/Public-Finance-Theory-and-Practice.pdf
• Ichimura, M. (2003). “Urbanization, Urban Environment and Land Use: Challenges and Opportunities”. Asia-Pacific Forum for Environment and Development Expert Meeting, 10 Ocak 2003, Guilin, Çin, 1-14. Erişim adresi: https://citeseerx.ist.psu.edu/document?repid=rep1&type=pdf&doi=2efcf8efedadb4b71be7dab44de27fe95aac2986
• Işık, S. (2022). “Türkiye’de Kamu Sağlık Harcamaları ile Sağlık Hizmetlerinden Memnuniyet Düzeyi Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”. Ege 6. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, 10-11 Eylül 2022, İzmir.
• İpek, S. (2017). Kamu Maliyesi. Ankara: Paradigma Akademi.
• Jayadevan, C. M. ve N. Trung Hoang (2024). “Healthcare Spending in High-Income and Upper-Middle-Income Countries: A Cross-Country Analysis”. Discover Health Systems, 3(1), 37.
• Jayasuriya, R. ve Q. Wodon (2003). “Explaining Country Efficiency in Improving Health and Education Indicators: The Role of Urbanization”. World Development Report, Arka Plan Raporu No: 27863. http://documents.worldbank.org/curated/en/102391468780875997
• Kaul, I., I. Grunberg ve M. Stern (1999). Global Public Goods: International Cooperation in the 21st Century. New York: Oxford University Press.
• Kılıç, C. ve Ü. Kurt (2020). “Kentleşmenin Sağlık Harcamaları Üzerindeki Etkisi: Türkiye için ARDL Sınır Testi Yaklaşımı”. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(21), 290-305.
• Koç, E., M. C. Şenel ve K. Kaya (2018). “Dünyada ve Türkiye’de Sanayileşme I - Strateji ve Temel Sanayileşme Sorunları”. Mühendis ve Makina, 59(690), 1-26.
• Lewis, W. A. (1978). The Evolution of the International Economic Order. Princeton: Princeton University Press. Erişim adresi: https://press.princeton.edu/books/hardcover/9780691637914/the-evolution-of-the-international-economic-order
• Linn, J. F. (1982). “The Costs of Urbanization in Developing Countries”. Economic Development and Cultural Change, 30(3), 625-648. https://doi.org/10.1086/452578
• Liu, C. (2019). “Local Public Goods Expenditure and Ethnic Conflict: Evidence from China”. Security Studies, 28(4), 739-772.
• Maliye Bakanlığı (1994). 1995 Mali Yılı Bütçe Gerekçesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Maliye Bakanlığı (1999). 2000 Yılı Bütçe Gerekçesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Maliye Bakanlığı (2005). 2006 Yılı Bütçe Gerekçesi. Ankara: Gurup Matbaacılık A.Ş.
• Maliye ve Gümrük Bakanlığı (1988). 1989 Mali Yılı Bütçe Gerekçesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Orhunbilge, A. N. ve S. Kuzu (2014). “Yapısal Kırılmaları Göz Önüne Alarak Türk İmalat Sanayi Ekonomik Değişkenleri Arasında Uzun Dönem İlişkilerin Araştırılması”. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 5(7), 1-18.
• Öksüz, M. (2023). “Türkiye’de Kamu Sağlık Harcamaları ve Yaşam Beklentisi Arasındaki Bağlantı”. M. Öksüz (Ed.), Güncel Maliye Çalışmaları: Teori ve Uygulama içinde (ss. 137-160). Bursa: Ekin Yayınevi.
• Öner, E. ve M. K. Mutluer (2011). “Mahalli İdarelerin Gelir ve Giderlerinin Yapısal Durumu ve Bunların Düşündürdükleri”. IV. Yerel Yönetimlerin Mali Forumu, 26-27 Kasım 2011, Ankara.
• Pata, U. K. ve V. Yılancı (2020). “Financial Development, Globalization and Ecological Footprint in G7: Further Evidence from Threshold Cointegration and Fractional Frequency Causality Tests”. Environmental and Ecological Statistics, 27(4), 803-825. https://doi.org/10.1007/s10651-020-00467-z
• Popescu, G. H., E. Nica, T. Kliestik, C. Alpopi, A. M. P. Bîgu ve S. C. Niță (2024). “The Impact of Ecological Footprint, Urbanization, Education, Health Expenditure, and Industrialization on Child Mortality: Insights for Environment and Public Health in Eastern Europe”. International Journal of Environmental Research and Public Health, 21(10), 1379. https://doi.org/10.3390/ijerph21101379
• Sagarik, D. (2016). “Determinants of Health Expenditures in ASEAN Region: Theory and Evidence”. Millennial Asia, 7(1), 1-19.
• Shamsi, N. ve M. Waqas (2016). “What Determine the Public Health Expenditure in Pakistan? Urbanization, Income and Unemployment”. World Journal of Medical Sciences, 13(2), 157-164.
• Sharma, P. (2003). “Urbanization and Development”. Population Monograph of Nepal 2003: Volume 1 içinde (s. 375-412). Kathmandu: Central Bureau of Statistics. https://docs.censusnepal.cbs.gov.np/Documents/12a7daec-ca34-417b-ab81-d7a9f6f89a36.pdf
• Shi, L., E. Smit ve J. Luck (2021). “Panel Survey Estimation of the Impact of Urbanization in China: Does Level of Urbanization Affect Healthcare Expenditure, Utilization or Healthcare Seeking Behavior?”. The Chinese Economy, 54(3), 145-156. https://doi.org/10.1080/10971475.2020.1848472
• Shonchoy, A. S. (2010). “Determinants of Government Consumption Expenditure in Developing Countries: A Panel Data Analysis”. IDE Discussion Paper, No. 266. http://hdl.handle.net/2344/926
• Stiglitz, J. E. (1994). Kamu Kesimi Ekonomisi (Çev. Ö. F. Batırel). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayını.
• Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2024). 2025 Yılı Bütçe Gerekçesi. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2024/11/2025-Yili-Butce-Gerekcesi_11112024.pdf
• Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2025). Ekonomik ve Sosyal Göstergeler: Milli Gelir ve Üretim. https://www.sbb.gov.tr/ekonomik-ve-sosyal-gostergeler/
• Sturm, J. E. (2001). “Determinants of Public Capital Spending in Less Developed Countries”. University of Groningen & CESifo Munich. https://hdl.handle.net/11370/5b80e045-0578-4578-9722-1e629fe2934e
• Tackie, E. A., H. Chen, I. Ahakwa ve S. Atingabili (2022). “Exploring the Dynamic Nexus Among Economic Growth, Industrialization, Medical Technology, and Healthcare Expenditure: A PMG-ARDL Panel Data Analysis on Income-Level Classification Along West African Economies”. Frontiers in Public Health, 10, 903399.
• Toda, H. Y. ve T. Yamamoto (1995). “Statistical Inference in Vector Autoregressions with Possibly Integrated Processes”. Journal of Econometrics, 66(1-2), 225-250. https://doi.org/10.1016/0304-4076(94)01616-8
• Vlahov, D. ve S. Galea (2002). “Urbanization, Urbanicity, and Health”. Journal of Urban Health, 79, 1-12. https://doi.org/10.1093/jurban/79.suppl_1.s1
• Wagner, A. (1958). “Three Extracts on Public Finance”. N. Cooke (Çev.). R. A. Musgrave ve A. T. Peacock (Ed.), Classics in the Theory of Public Finance (1. bs.) içinde (s. 1-15). London: Macmillan. (Orijinal çalışma basım tarihi 1883). https://doi.org/10.1007/978-1-349-23426-4_1
• Yılancı, V., S. Bozoklu ve M. S. Gorus (2020). “Are BRICS Countries Pollution Havens? Evidence from a Bootstrap ARDL Bounds Testing Approach with a Fourier Function”. Sustainable Cities and Society, 55, 102035. https://doi.org/10.1016/j.scs.2020.102035