Nazariyat And Its Aspects: An Analysis In The Context Of Yalçın Koç's Critique Of Philosophy

Yıl 2025, Sayı: 69, 177 - 204, 31.12.2025

Hakan Çoşar , Süleyman Dönmez

https://doi.org/10.15745/da.1757314

Öz

This article reconstructs nazariyat—a pivotal notion in Yalçın Koç’s philosophy—within an onto-epistemic framework that revisits the term’s etymological depth and its place in the Turkish-Islamic intellectual tradition. The central claim is that nazariyat should be distinguished from “theory” as commonly conceived in Western discourse: rather than a language- and reason-bound conceptual scheme, nazariyat functions as a mode of contemplation whose face is turned toward ḥaqīqa (truth). This distinction is articulated through Koç’s critique of logia (intellectuality): whereas logia stabilizes time and events within linguistic-mental constructions, nazariyat marks a seeing/“gazing” (nazar/seyr) that exceeds such constructions. Accordingly, the conceptual difference between ḥaq and ḥaqīqa becomes a criterion for thinking that seeks the “trace of truth” in what truly is, rather than resting content with mere factual reality.

The operational logic of nazariyat is explicated via Koç’s fourfold schema: “this/this,” “this/that,” “that/this,” and “that/that.” The schema orders the vistas that different gazes yield. “This through this” is a pseudo-gaze that leads only to factualities; “this/that” and “that/this” proliferate logia or a logia-of-nazariyat, edging toward truth while falling short of an ultimate measure. The apex is “that through that,” which aims at the direct apprehension of the trace of truth in what is ḥaqq and thus functions as the normative horizon of nazariyat. In coordinating both the perspectival plurality of logia and the non-relative horizon of nazari contemplation, the schema renders visible a graded path from linguistic-rational constructs to an immediate grasp of the “simple vista.”

The conclusion synthesizes the epistemological and ontological bearings of this framework. First, nazariyat enables an immediate apprehension beyond classificatory language, correlating this with a heart/soul-based transcendent cognition. Second, it provides a constructive basis for reconnecting the Turkish-Islamic legacy—above all, the principle of unity—with contemporary philosophical debates. In this respect, nazariyat is not merely a conceptual distinction but a methodological proposal that discriminates between ḥaq and ḥaqīqa, transforming cognition and re-anchoring philosophical critique in its classical sources. The article grounds this proposal in Koç’s primary works and current secondary literature, indicating avenues for future interdisciplinary applications.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Thought , Yalçın Koç , Nazariyat , Intellectuality , Ḥaqq , Ḥaqīqa

Nazariyat ve Cihetleri: Yalçın Koç'un Felsefe Eleştirisi Bağlamında Bir Çözümleme

Öz

Bu makale, Yalçın Koç’un düşünce sistematiğinde merkezî bir kavram olarak konumlanan “nazariyat”ı, kavramın köken anlamı ve Türk-İslâm düşüncesindeki yerini dikkate alarak, onto-epistemik bir çözümleme çerçevesinde yeniden inşa etmektedir. Çalışmanın temel iddiası, nazariyatın Batı dillerindeki “teori/kuram” kavrayışından ayrışarak, dili ve aklî tasnifleri aşan, “yüzü hakîkâte dönük tefekkür” niteliği taşıdığıdır. Bu ayrım, Koç’un fikriyat (logia) eleştirisi eşliğinde açımlanır: Fikriyat, zamanı ve olguları dilsel-zihinsel kurgular içinde sabitleyen bir indirgeme olarak tanılanırken, nazariyat bu kurgusal sınırların ötesine yerleşen görme/seyr imkânı olarak temellendirilir. Böylece “hak” ile “hakîkât” arasındaki ayrım, yalnızca olgusal gerçeklikle yetinmeyen, “hak olan”da “hakîkâtin izi”ni arayan bir düşünme ölçütü hâline gelir.

Nazariyatın işleyişi, Koç’un dört cihet şeması üzerinden açıklanır: “bu/bu”, “bu/o”, “o/bu” ve “o/o”. Bu şema, nazarın (bakış/seyr) doğurduğu manzaraların dereceli bir hiyerarşisini verir. “Bu yoluyla bu” sözde bir bakma olarak yalnızca olgusal gerçekliklere götürür; “bu/o” ve “o/bu”, fikriyat yahut nazariyata dair fikriyatı çoğaltarak hakîkâtin izine kısmen yaklaşsa da, nihai ölçüyü vermez. Zirve nazar olan “o yoluyla o”, hak olanda hakîkâtin izini doğrudan idrâk etmeye matuftur ve Koç’un nazariyat tasavvurunda ölçü koyucu bir konuma sahiptir. Bu yapı, hem fikriyatın dil-akıl sınırlarına bağlı çoğul perspektiflerini hem de nazari seyrin gayr-i nisbî ufkunu aynı anda görünür kılar.

Sonuç kısmı, bu nazari çerçevenin epistemolojik ve ontolojik sonuçlarını iki hat üzerinde toplar. Birincisi, nazariyat fikriyatın tasnif edici dil rejimini aşarak basit manzaranın doğrudan idrâkini mümkün kılar; bu, gönül/nefse dayalı aşkın idrâkle irtibatlandırılır. İkincisi, Koç’un Türk-İslâm tefekkür mirasını—özellikle birlik ilkesini—çağdaş felsefî tartışmalarla yeniden buluşturma girişimine kurucu bir zemin sağlar. Böylelikle nazariyat, yalnızca kavramsal bir ayrım değil; hak ile hakîkâti tefrik eden, idrâki dönüştüren ve felsefî eleştiriyi kendi kadim kaynaklarıyla irtibatlandıran bir yöntem önerisidir. Çalışma, Koç’un ilgili eserleri ve güncel ikincil literatür ışığında bu önerinin kapsamını ve imkânlarını tartışarak, ileride yapılacak disiplinlerarası uygulamalara bir başlangıç zemini sunar.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslâm Düşüncesi , Yalçın Koç , Nazariyat , Fikriyat , Hak , Hakîkat

Kaynakça

• Dönmez, Süleyman. Türk İslam Bilgeliği ve Felsefe: Keşfedilen Medeniyet. Ankara: Net Kitaplık, 2023.
• Dönmez, Süleyman. “Nazariyat esasında Felsefe- Bilim Yolculuğunun Seyri”. Türkiye’de Felsefenin 100 Yıllık Serencamı ed. Celal Türer, Emrullah Kılıç. Ankara: Nobel Ya-yıncılık, 2023.
• Dönmez, Süleyman. “Türkiye’de Varlık Meselesi”. Çağdaş Türk Felsefesine Giriş. ed. Em-rullah Kılıç. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2024.
• Dönmez, Süleyman. “Anadolu Türk Hikmeti Üzerine Bir Derkenar”. Türk Hikmeti. İstan-bul: Ihlamur Yayınları, 2024.
• Dönmez, Süleyman. “Yalçın Koç ve Filozofluk Üzerine Bir Değerlendirme”. Akdeniz İlahi-yat Dergisi 1 (2025), 39-52. İbn Manzur. Lisânü’l-Arab. V Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 1990.
• İbn Sina. Kitâbü’ş-Şifâ: Nefs. haz. Mehmet Zahit Tiryaki. Ankara: Türkiye Bilimler Aka-demisi Yayınları, 2021.
• Koç, Yalçın. Theographia’nın Esasları: Teoloji ve Matematik İnşası Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Cedit Neşriyat, 2009.
• Koç, Yalçın. Nazari Mantık’ın Esasları: Theologia İr-Rationalis Üzerine Bir Zemin İncele-mesi. Ankara: Cedit Neşriyat, 2013.
• Koç, Yalçın. Şuur ve Nazariyat: Şuur’un Kaynağı ve Esasları Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Cedit Neşriyat, 2016.
• Koç, Yalçın. Zihin ve Nazariyat: Zihn’in Kaynağı ve Esasları Üzerine Bir İnceleme. Anka-ra: Cedit Neşriyat, 2017.
• Koç, Yalçın. Anadolu Mayası: Türk Kimliği Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Cedit Neşriyat, 2014.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf’un İlkeleri. I Cilt. İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1978.
• Peters, Francis E.. Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü. Çeviren ve Hazırlayan: Hakkı Hünler. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 2004.
• Râgıb el-İsfahânî. el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân. Kahire: Dârü’l-Ma‘rif, 1961.
• Tülüce, Hüseyin Âdem. “Türk Tefekkür Tarihini Temellendirmede Yeni Bir Yorum Dene-mesi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 18/1 (Haziran 2018), 513-533. https://doi.org/10.30627/cuilah.440723. Yalçın, Şahabettin. “Yalçın Koç’un Arkitektonik Dil Anlayışı”. Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi (FLSF) 35/2 (Mayıs 2023), 113-132. https://doi.org/10.53844/flsf.1235443.