Türk ve İslam Tarihinde Bir Sayfa: Bâbürnâme’de Hazaralar

Yıl 2022, Cilt: 25 Sayı: 63, 603 - 630, 15.12.2022

Sinan İlhan

https://doi.org/10.15745/da.1145431

Öz

Öz
Moğol akınlarıyla birlikte günümüz Afganistan coğrafyasında ortaya çıkmış Türk kavimleri arasında sayılan Hazaralar, 13’ncü asırdan itibaren kaynak ve metinlerde kendine yer bulmuştur. Keza İslam devletleri tarihinin önde gelen şahsiyetlerinden addedilen Bâbürlüler Devleti’nin kurucusu Sultan Bâbür, çok erken yaşlarda Fergana’da yönetime gelmesi ve ardından Delhi’ye kadar uzanan mücadelesinde karşılaştığı hadiseleri ve askeri faaliyetleri kaydederken kaleme aldığı türünün ilk örneği sayılan Bâbürnâme adlı hatıratında Hazaralara da değinmiştir. Devlet adamlığı yanında çok iyi bir gözlemci ve tahlil yeteneğine sahip olduğu görülen Bâbür Şah, Hazaraların yaşadığı yerleri, takındıkları tavır ve davranışlar hakkında kıymetli bilgilere eserinde yer vermiştir. Araştırma, Çağatay lehçesinde yazılmış olan Bâbürnâme’nin Reşit Rahmet Arat’ın günümüz Türkçesine çevrilmiş eseri ve Anette Susannah Beveridge’nin İngilizce çevirisi metinlerinin mukayeseli tahkikinden neşet ederken, Hazaraların kökeni ve ortaya çıkışı hakkında kaynak taraması da yapılmıştır. Bâbürnâme’de geçen kavimler hakkında sınırlı araştırmalar yapılmıştır. Müstakil başlık olarak Bâbürnâme’de Hazaralar konusu ise ilk defa ele alındığından, halen belirli bir anlayış ve yaklaşım birliğinde buluşulmayan mezkur kavim hakkındaki bu makalenin, yeni ufuk ve pencerelerin aralanmasına yardımcı olabileceği düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Bâbürnâme, Sultan Bâbür, Hazaralar, Hazaracat, Bâbürlüler Devleti, Moğollar, Neküderîler, Afganistan.

A Page in Turkish and Islamic History: Hazaras in the Bâburnâma

Öz

The Hazaras, who are considered among one of the Turkish tribes that have emerged in the region of Afghanistan with the Mongol invasions, have found their place in historical sources and texts ever since the 13th century. Likewise, Hazaras were also mentioned in the Bâburnâma, a memoir penned in Chaghatai Turkic by Babur Shah, one of the most important figures in the history of Islamic states and the founder of the Mughal empire. The Bâburnâma represents the first of its kind, detailing the military activities and events that he lived through, starting with his rise to power at a young age in Fergana to his struggles in Delhi. In addition to being a statesman, Bâbur Shah was a stellar observer and was bestowed with an analytical mind, as seen in the Bâburnâma which included invaluable information regarding the manners and demeanors of Hazaras and where they lived. This work conducts a comparative analysis of the Bâburnâma's Turkish translation by Reşit Rahmet Arat and its English translation by Anette Susannah Beveridge, as well as reviewing the literature regarding the origin and emergence of the Hazaras. There is scant research concerning the tribes referred to in the Bâburnâma and up until today, there has been no consensus on the history of the Hazaras. This work hopes to fill the gap in the literature as it is the first time the Hazaras have been the subject of stand-alone research.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, The Bâburnâma, Sultan Bâbur, Hazaras, Hazarajat, Mughal State, Mongols, Nekudars, Afghanistan.

Kaynakça

• ‘Allamî, Abul Fazl. Ain-i Akbarî. trns. H. Blochman. Calcutta, 1873.
• Akün, Ömer Faruk. “Bâbürnâme.” TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA). İstanbul: TDV Yayınevi, 1991. 4/ 404-408. Erişim 12 Temmuz 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/baburname
• Arat, Reşit Rahmet. Baburnâme –Babur’un Hatıratı-. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• Baydemir, Hüseyin. “Bâbürnâme’de Folklorik ve Etnografik Unsurlar”. Gazi Türkiyat. 1/7 (2010), 107-134.
• al-Balâdhuri, İmam Abu’l-Abbas Ahmad ibn Jabir. Futûh Al-Buldân, trc. Francis Clark Murgotten. New York: Columbia University, 1924.
• el-Belâzurî, Ahmed b. Yahya. Fütûhu’l-büldân Ülkelerin Fetihleri, trc. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• el-Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Cabir el-Bağdâdî. Fütûhu’l-büldân. Kahire: Mevsû’ât Matbaası, 1901.
• Beveridge Anette Susannah. The Bâbur-nâma in English (Memoirs of Bâbur) Translated from the original Tuki Text of Zahiru’d-dîn Muhammad Bâbur Pâdshâh Ghazi. London: Luzac Co., 1922.
• Beveridge, Anette S.. The History of Humâyûn (Humâyûn-nâma). London: Royal Asiatic Society, 1902.
• İbnü’l-Cevzî, Sıbt (Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Avnî el-Bağdâdî (581/1186 -654/1256). Mir’âtü’z-zamân fî târîhi’l-a’yân. Beyrut: er-Risâletü’lâ’lemiyye, 2013.
• Dihhudâ, Ali Ekber. Lugatnâme. ed. Muhammed Muîn – Seyyid Cafer Şehîdî. Tahran: Tahran Üniversitesi, 1998.
• Geographcical Names. “Jangalak: Afghanistan”. 7.11.2017. https://geographic.org/geographic_ names/name.php?uni=-4800533&fid=17&c=afghanistan
• Hemedânî, Reşîdüddîn Fazlullâh. Câmi’ü’t-tevârîh, yay. Muhammed Ruşen – Mustafa Musevî. Tahran: Elburz Yayınevi, 1373/1994.
• el-Herevî, Seyf b. Muhammed b. Yakub. Târîhnâme-i Herat. tsh. Gulamrıza Tabâtabâîmecd. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr 1383/2005.
• Herevî, Muhammed Yusuf Riyazî. ‘Aynu’l-vekayi’ Tarih-ı Afganistan der Salhayı 1207-1324. nşr. Muhammed Asıf Fikret Herevî. Tahran: İntişarat-ı Mahmud Afşar Yezdî 1990 (1369).
• Firdevsî. Şehnâme. trc. Necati Lugal. İstanbul: MEB Yayınları, 1994.
• Jahn, Karl. “Cihan Tarihçisi Olarak Reşidüddin.” İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi. ed. Zeki Velidi Togan. 3 (cüz 3-4) / 227-236. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1966. Erişim 9 Kasım 2021 https://dergipark.org.tr/tr/download/articlefile/ 13046.
• Leyden, John – William Erskine. Memoirs of Zehîr-ed-dîn Muhammed Bâbur Emperor of Hindustan Written by himself, in the Cahaghatâi Tûrki. London: Oxford University Press, 1921.
• Mousavi, Sayed Askar. The Hazaras of Afghanistan an Historical, Cultural, Economic and Political Study. London: Curzon Press, 1998.
• Narayanan, Divya. Cultures of Food and Gastronomy in Mughal and post-Mughal India. Heidelberg: Heidelberg Üniversitesi, Sosyal Bilimler Fakültesi, Doktora Tezi, 2015. Erişim tarihi 25 Mart 2022 http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/volltextserver/19906/1/ Pub_Diss_Narayanan_07.12.2015_F.pdf;
• Price, David. Chronological Retrospect or Memoirs_of_the Principal Events of Mahommedan History from Death of the Arabian Legislator to the Accession of the Emperor Akbar and the Establishment of the Moghul Empire in Hindustan from Original Persian Authorities. London: 1821.
• Singh, Shakesh K. The Origin and Evolution of the Mughlai Cuisine in North India. Erişim 25 Mart 2022 https://www.academia.edu/38225634/mughlai_cuisine_origin_and_evolution_Shakesh_Singh_docx
• Qodirovna, Teshaboyeva Ziyodakhon. “Scienctific Theoretical Study of "Baburname" and Its' Translations into the World Languages.” Journal of Critical Reviews. 7/3 (2020), 416- 424. Erişim 12 Temmuz 2022. http://www.jcreview.com/issue.php?volume=Volume% 207%20&issue=Issue-3&year=2020
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Reşîdüddîn Fazlullâh Hemedânî.” TDV İslam Ansiklopedisi. 35/19-21. İstanbul: TDV Yayınları, 2008. Erişim 10 Kasım 2021. https://cdn2.islamansiklopedisi. org.tr/dosya/35/C35011380.pdf
• Şâmî, Nizameddin. Zafernâme Târîh-i Futûhât-ı Emîr Tîmûr Gûrkânî. yay. Penâhî Simnânî. Tahran: İntişârât-ı Bâmdâd, 1984 (1363).
• Şeyh Sâdî-î Şîrazî. Bostan ve Gülistan. trc. Kilisli Rıfat Bilge. İstanbul: Meral Yay. 1980. Timurhanof, Lütfü. Tarîh-i Milliyi Hazara. trc. Aziz Tuğyan. Kum: İntişarat-ı İsmailiyan, 1993 (1372).
• Yakut el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdullah. Mu’cemü’l-büldân. Kahire: 1906.
• Yezdî, Şerafeddin Ali (Ali b. Muhammed Emin Şemseddin Ali el-Kıreytî et-Tabesî). Zafernamei Timurî. thk. Seyyid Said Mir Muhammed Sadık. Tahran: İran Meclis Arşiv ve Müzeler Kütüphanesi. Erişim 12 Ocak 2016. http://ghbook.ir/index.php?option=com_ mtree&task=viewlink&link_id=11206&lang=fa#
• Yüce, Nuri. “Reşit Rahmeti Arat”, DİA, İstanbul: TDV Yayınevi, 1991. 3/