An Overview of the Tradition and Institutionalization Process of the Sociology of Religion in Türkiye: The Case of the Republican Era

Yıl 2023, Cilt: 26 Sayı: 65, 629 - 656, 15.12.2023

Yusuf Yaralıoğlu

https://doi.org/10.15745/da.1350578

Öz

Some prominent figures in both sociology and the field of sociology of religion, such as Auguste Comte, Max Weber, Karl Marx, and Emile Durkheim, discussed the changes brought about by cultural, political, and economic revolutions in Continental Europe, considering the institution of religion. The issues they explored and the concepts they developed have also had an impact on the Turkish sociologists engaged in academic research outside of Continental Europe. In fact, Turkish intellectuals who experienced the Ottoman Empire transformation into the Republic of Turkey found a rich area of study in the sociological outcomes of the revolution, particularly in relation to the interplay of religion and society. The accumulation of the sociology of religion discipline and methodological studies from Continental Europe to Turkey can be examined by categorizing the symbolic ideas of sociologists into three distinct periods within this framework. The purpose of this study is to address the process of institutionalization of the discipline of sociology of religion in three key phases, elucidating the conceptual frameworks and contributions made by symbolic representatives. Indeed, the examination of the institutionalization process of the discipline of sociology of religion during the Republican era holds historical significance for the field. This study is based on the views of the sociology of religion theorists in three primary phases, focusing on the preparation during the Republican era, institutionalization, and the formation of local literature. It also delves into the contributions of figures like Prens Sabahattin, Ziya Gökalp, Mümtaz Turhan, Erol Güngör, Şerif Mardin, Mehmet Taplamacıoğlu, and Ünver Günay during this process and examine the emergence of new literature in the third phase. Despite the presence of numerous sociology of religion scholars, these specific names were chosen to represent different sociological schools. The data used in this study were obtained through the documentation technique.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Sociology of Religion in Türkiye, Republican Period, Founding Sociology of Religion, Institutionalization.

TÜRKİYE’DE DİN SOSYOLOJİSİ GELENEĞİ VE KURUMSALLAŞMA SÜRECİNE GENEL BİR BAKIŞ: CUMHURİYET DÖNEMİ ÖRNEĞİ

Öz

Auguste Comte, Max Weber, Karl Marx, Emile Durkheim gibi sosyolojinin ve aynı zamanda din sosyolojisinin öncüleri Kıta Avrupası’nda yaşanan ‘kültürel, siyasal ve ekonomik devrimlerin’ getirdiği değişimleri din kurumunu dikkate alarak analiz etmişlerdir. Ele aldıkları konular ve ürettikleri kavramlar Kıta Avrupası dışında akademik araştırmalar yürüten Türk sosyologlarını etkilemiştir. Nitekim Osmanlı Devleti, akabinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti’ni tecrübe eden Türk aydınları, devrimin sosyolojik çıktıları itibariyle din ve toplum ilişkilerine dair zengin bir alan bulmuştur. Bu çerçevede din sosyolojisi disiplininin Kıta Avrupası’ndaki birikimini ve yöntemsel çalışmalarını Türkiye’ye taşıyan sosyologların, sembolleşmiş düşünceleri üç temel döneme ayrılarak incelenebilir. Çalışmanın amacı sembol temsilcilerin ürettiği kavramsal çerçeveler ve katkılarını açıklayarak din sosyolojisi disiplininin kurumsallaşma sürecini üç temel süreçte ele almaktır. Nitekim Cumhuriyet dönemi din sosyolojisi disiplininin kurumsallaşma sürecinin ele alınması alana dair tarihsel bir perspektif adına önemlidir. Çalışma, Cumhuriyet dönemi hazırlık, kurumsallaşmış ve yerel literatürün oluşması bağlamında üç temel dönemde din sosyolojisi teorisyenlerinin görüşleri esas alınarak oluşturulmuştur. Prens Sabahattin, Ziya Gökalp, Mümtaz Turhan, Erol Güngör, Şerif Mardin, Mehmet Taplamacıoğlu ve Ünver Günay gibi isimlerin bu süreçteki katkılarını konu edinmiş ve üçüncü dönemde yeni literatürün oluşması incelenmiştir. Daha pek çok din sosyoloğu olmasına rağmen farklı sosyoloji ekollerini temsilen bu isimlerle yetinilmiştir. Çalışmada kullanılan veriler dokümantasyon tekniği ile elde edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Din sosyolojisi, Türkiye’de Din Sosyolojisi, Cumhuriyet Dönemi, Kurucu Din Sosyologları, Kurumsallaşma

Kaynakça

• Akyüz, Niyazi- Çapcıoğlu, İhsan. “Din Sosyolojinin Konusu ve Gelişimi”. Din Sosyolojisi El Kitabı. ed. Niyazi Akyüz - İhsan Çapcıoğlu. 95-102. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Amman, Mehmet – Hira İsmail. “Yolların Kavşağında Duran Bir Sosyal Bilimci: Erol Güngör ve Din Sosyolojisine Katkıları”. İslami İlimler Dergisi 12/1 (Haziran 2017), 139-162.
• Arabacı, Fazlı. Türk Din Sosyolojisi, İmkân ve Sorunlar. Ankara: Platin Yayıncılık, 2006.
• Ataman, Kemal vd. (ed). Dini Gruplar, Siyaset ve Bürokrasi. Bursa: Bursa Akademi Yayınları, 2017.
• Ataman, Kemal. Ulus Olmanın Kutsal Temeli: Sivil Din. Bursa: Sentez Yayıncılık, 2014.
• Aydın, Mustafa. ‘Bir Muhafazakârlık Olarak Din ve İslam’. Tezkire, Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi 11 / 27-28 (Temmuz/Ekim. 2002), 62-71.
• Aydınalp, Halil. Din ve Dünyevileşme Kuzey Kıbrıs Örneği. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2018.
• Bilgin, Abdülcelil. ‘Din, Dindar, Dindarlık: Özeleştirel Bir Değerlendirme’. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2 /2 (2014), 75-84.
• Bilgin, Vejdi- Yakışır, Gizem. “Dini Gruplar, Medya ve Propaganda: Türkiye’de Dört Dibi Grup Üzerine Göstergebilimsel Bir Çözümleme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/2 (Aralık 2019), 337-369.
• Bilgin, Vejdi. Sosyo-Kültürel Şartların Fıkhı Hükümlere Etkisi, Dini Hukukun Toplumsal Kaynakları Üzerine Sosyolojik Araştırma. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Bodur, Hüsnü Ezber. ‘Ünver Günay ve Türk Din Sosyolojisi’. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (Aralık 2009), 1-19.
• Comte, Auguste. Pozitif Felsefe Dersleri ve Pozitif Anlayış Üzerine Konuşma. çev. Erkan Ataçay. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2015.
• Çapcıoğlu, İhsan. ‘Türkiye’de Din Sosyolojisi: Tarihsel Arka Plan ve Yeni Gelişmeler’. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 2/1 (Şubat 2009), 219-233.
• Çapcıoğlu, İhsan. Sosyo-Politik Tutumlar ve Dindarlık İlişkisi-İlahiyat Fakülteleri Örneği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Çapcıoğlu İhsan- Kenevir, Fatma. “Türkiye’de Din Sosyolojisinin Kurumsallaşma Sürecinde Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi”. İslami İlimler Dergisi 12/1 (2017), 43-72.
• Çınar, Aliye. ‘Din, Ahlak ve Gelenek’. Muhafazakâr Düşünce Dergisi 1/3 (2005), 73-88.
• Durkheim, Emile. İntihar. Ankara: Dorlion Yayınları, 2019.
• Durkheim, Emile. The Elementary Forms of the Religious Life. Translated by Joseph Ward Swain. London: Second Impression. 1982.
• Erkol, Mehmet. ‘Cumhuriyetin Din Politikası’. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Gökalp, Ziya. Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. İstanbul: Ema Yayınları, 2020.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• Günay, Ünver. ‘Kurumsal Yaklaşım ve Türk Sosyolojisi’. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/21 (2006), 509-543.
• Günay, Ünver. ‘Türkiye’de Din Sosyolojisi: Teorik ve Metodolojik Meseleler’. Toplum Bilimleri Dergisi, (2006), 7-46.
• Güneş, Hasan. Sosyoloji Terimleri Sözlüğü, Ankara: Ütopya Yayın Evi. 1. Baskı. 2015.
• Güngör, Erol. İslâm’ın Bugünkü Meseleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1983.
• Güngör, Özcan. Günümüz Alevi-Bektaşi Kimliğine Dair Sosyolojik Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Güngör, Özcan. “Sosyal Değişme: Tanım, Süreç ve Kavramlar”. Sosyolojik Açıdan Din ve Toplumsal Değişme. ed. Özcan Güngör-Mehmet Emin Sarıkaya.1-25. Ankara: Nobel Yayınları, 2021.
• Kirman M. Ali- Çapcıoğlu, İhsan. Sekülerleşme Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar. Otto Yayınları. Ankara. Koçak, Burak. ‘Prens Sabahattin: Siyasi, Toplumsal ve İktisadi Fikirleri’. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Kongar, Emre. Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 2014.
• Kurt, Abdurrahman. Bursa Sicillerine Göre Osmanlı Ailesi (1839-1876). Bursa: Sentez Yayıncılık, 2013.
• Kurt, Abdurrahman. Din Sosyolojisi. Bursa: Sentez Yayınları, 2012.
• Kurt, Abdurrahman. İş Adamlarında Dindarlık ve Dünyevileşme. Bursa: Emin Yayınları, 2009.
• Kurt, Abdurrahman. Toplum ve Din. ed.İhsan Sezal. İstanbul: BETA Yayınları, 2012.
• Macit, Nadim. Dünya Dil Sistemi ve Dini Söylem Laik Demokratik Sistem ve Teoloji. Sarkaç Yayınları, 2010.
• Mardin, Şerif. Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Marx, Karl - Friedrich Engels. Die Deutsche Ideologie. North Charleston: Crea- teSpace Independent Publishing Platform, 2014.
• Marx, Karl. Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie. Berlin: Berliner Ausgabe, 2017.
• Mensching, Gustav. Din Sosyolojisi, Din Kültür ve Toplum İlişkileri. çev. Mehmet Aydın. Konya: Litera Yayıncılık, 2012.
• Okumuş, Ejder. Toplumsal Değişme ve Din. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Okutan, Birsen Banu. ‘Din Sosyolojisi Metot Arıyor: Mümtaz Turhan ve Göstergebilimsel Analiz’ İslami İlimler Dergisi. 12/1 (Haziran 2017), 117-137.
• Robertson, Roland. “Din ve Küresel Alan.” çev. İhsan Çapcıoğlu. Küreselleşme ve Din. ed. Şahin Gürsoy ve İhsan Çapcıoğlu. 275-299. Ankara: Platin Yayınları, 2007.
• Sabahattin, Prens. Türkiye Nasıl Kurtarılabilir? çev. Muzaffer Sencer İstanbul: Elif Yayıncılık, 1965.
• Parsons, Talcott. The Social System. London, 1952.
• Sabahattin, Prens. Türkiye Nasıl Kurtarılabilir ve İzahlar. Ankara: Ayraç Yayınları, 1999.
• Serin, Mustafa. ‘Şerif Mardin’in Türk Din Sosyolojisine Metodolojik Katkıları Üzerine Bir İnceleme’ Bilimname, 49 (2023), 567-593
• Subaşı, Necdet. Türk Aydınının Din Anlayışı. Ankara: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Taplamacıoğlu Mehmet. Din Sosyolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1963.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. ‘Din Sosyolojisi Çalışmaları’ Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/1 (1959), 55-61.
• Taş, Kemaleddin. “Sosyolojik Din Tanımları”, Din Sosyolojisi El Kitabı, ed. Niyazi Akyüz- İhsan Çapcıoğlu. 37-42. Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri. Ankara: Altınordu Yayınları, 2020.
• Ülken, Hilmi Ziya. Yeni Zamanlar Felsefesi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Wach, Joachim. Din Sosyolojisi. çev. Ünver Günay. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1995.
• Weber, Max. The Sociology of Religion. Boston, 1993.
• Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu. Ankara: BilgeSu Yayıncılık, 2019.