DESTÂN-I İBRÂHÎM’İN YENİ BİR NÜSHASI

Yıl 2024, Sayı: 67, 163 - 215, 20.12.2024

Merve Güven

https://doi.org/10.15745/da.1545066

Öz

Destân-ı İbrâhîm, Anadolu İslamî Türk edebiyatının teşekkül devresine ait manzum hikâyelerden biridir. Mesnevi nazım şekliyle yazılan bu eser, Hz. Peygamber’in, cariyesi Mâriye bint Şem‘ûn el-Kıbtiyye’den (öl. 16/637) dünyaya gelen oğlu İbrahim’in (öl. 10/632 [?]) vefatını konu edinmektedir. Eserin, yurt içi ve yurt dışı kütüphanelerinde çok sayıda yazma nüshası bulunmaktadır. Bu durum eserin halk tarafından sevildiğinin, yazıldığı dönemden itibaren ilgi ve alaka gördüğünün en önemli göstergesidir. Bu nüshalardan bazıları farklı araştırmacılar tarafından incelenmiş ve yayınlanmıştır. Bu çalışmada eserin daha önce herhangi bir çalışmaya konu edilmemiş, Ankara Millî Kütüphanedeki 06 Mil Yz A 2664/7 numaralı nüshası incelenmiştir. Zikredilen nüsha, eserin şimdiye kadar tespit edilmiş en hacimli nüshasıdır. Bu yönüyle hem daha önce incelenen nüshalardaki kurgu ve tahkiye problemini ortadan kaldırmakta hem de şaire dair yeni bilgiler ihtiva etmektedir.
Halkı eğitmek, dinî bilinci yerleştirmek maksadıyla yazılan bu eserde, hedef kitleye ve yazılış gayesine uygun bir şekilde, tasannudan uzak, sade ve samimi bir üslup tercih edilmiştir. Eser, sohbet meclislerinde bir toplantı süresince okunup tamamlanmaya uygun hacmiyle de dönemin ihtiyaçlarını karşılamaktadır. Türk düşünce tarihi açısından oldukça ehemmiyetli olan eser, telif edildiği dönemin dil özelliklerini günümüze aktarması açısından da kıymetlidir. Eser, yazıldığı dönem olan Eski Anadolu Türkçesinin ses ve şekil özelliklerini taşımaktadır. Dil ve kültür tarihimize ışık tutan bu eserin, yeni ve muhkem nüshalarının tespiti alana dair çalışmalara mühim katkılar sağlayacaktır.
Çalışma, giriş ve üç bölüm şeklinde düzenlenmiştir. Girişte, eserin yazıldığı döneme ve müellifine dair bilgiler verilmiştir. “Eser Hakkında Genel Bilgiler” başlığını taşıyan birinci bölüm iki alt başlığa ayrılmış; önce eserin dil, şekil ve söyleyiş özellikleri incelenmiş, ardından eserin muhtevasına yer verilmiştir. İkinci bölüm çalışmanın konusunu teşkil eden Ankara Millî Kütüphanedeki 06 Mil Yz A 2664/7 numaralı nüshaya hasredilmiştir. “Nüsha Hakkında Genel Bilgiler” başlığını taşıyan bu bölüm kendi içinde iki alt başlığa ayrılarak önce nüshanın ayrıntılı tavsifi yapılmış, ardından bu nüshanın literatüre katkılarına temas edilmiştir. Üçüncü ve son bölümde bahsi geçen nüshanın transkripsiyonlu metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Kırşehirli/Aksaraylı îsâ, Destân-ı İbrâhîm, Eski Anadolu Türkçesi, Manzum Hikâye, Mesnevi, Destan

A New Copy of Destân-ı İbrâhîm

Öz

Destân-ı İbrâhîm is a verse narrative from the formative period of Anatolian Islamic Turkish literature. This work, composed in masnavi verse, recounts the death of the Prophet Muhammad’s son, Ibrahim, who was born to his concubine Mâriye bint Şem‘ûn el-Kıbtiyye. Numerous manuscript copies of this work exist in libraries both in Türkiye and abroad, indicating its popularity and the sustained interest it has garnered since its inception. Several of these copies have been analyzed and published by various researchers. This study focuses on the manuscript numbered 06 Mil Yz A 2664/7 in the Ankara National Library, which has not previously been the subject of academic inquiry. This copy is the most extensive version of the work identified to date. As such, it addresses issues of fiction and narration present in earlier examined copies and offers new insights regarding the poet.
The work was written to educate the public and foster religious awareness, employing a simple and sincere style that aligns with its target audience and purpose. Its volume is suitable for reading and completion in conversational assemblies, fulfilling the cultural needs of its time. Additionally, this work is significant for the history of Turkish thought and serves as a valuable resource for understanding the linguistic features of the period in which it was produced. It reflects the phonetic and morphological characteristics of Old Anatolian Turkish, showcasing the literary traits of its era.
The study is organized into an introduction and three chapters. The introduction provides context about the period in which the work was created and its author. The first chapter, titled “General Information About the Work,” is divided into two sections: the first analyzes the language, form, and discourse features of the work, followed by a summary of its content. The second chapter is dedicated to the copy numbered 06 Mil Yz A 2664/7 in the Ankara National Library, which is the focus of this study. This section, titled “General Information About the Copy,” includes a detailed description of the manuscript and discusses its contributions to the literature. The

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Kırşehirli/Aksaraylı Îsâ, Destân-ı İbrâhîm, Old Anatolian Turkish, Manzum Story, Masnavi, Epic

Kaynakça

• Aksoy, Ömer Asım vd. Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Baştürk, Şükrü. “Destan-ı İbrahim ve Dil Özellikleri”. Uluslararası Tarih, Kültür, Dil ve Sanat Bağlamında Bitlis Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Fırat Ünsal. 907-945. Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi, 2023.
• Çavdar, Yıldıray. “Hazret-i Peygamberin Oğlu İbrahim’in Ölümü Üzerine Yazılmış Bir Manzume”. Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları. ed. Tahsin Tapu vd. 480-487. Ankara: Çizgi Kitabevi Yayınları, 2018.
• Çubukçu, Asri. “İbrâhim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 21/273-274. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Deniz, Sebahat. “Halk ve Divan Şiiri Müşterekleri Açısından Hz. İsmail’in Kurban Edilmesi Kıssası: Zileli Perverî ve Aksaraylı Îsâ Örneği”. 5. Tokat Sempozyumu I-II. ed. Coşkun Yılmaz. 427-461. İstanbul: Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Gülüm, Emrah. “Türk Edebiyatı’nda Mi’râcnâmeler Üzerine Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bibliografya Denemesi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 7/35 (2014), 105-111.
• Güneş, İsmail. “Aksaraylı Îsâ”, e-aksaray Ansiklopedisi. (Erişim 26.08.2024) https://e-sehir.aksaray.edu.tr/2021/01/13/aksarayli-isa/
• İbrahim Hakkı Konyalı. Âbideleri ve Kitabeleri ile Aksaray Tarihi I-II. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1974.
• Kocatürk, Vasfi Mahir. Türk Edebiyatı Tarihi Başlangıçtan Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi. Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1964.
• Koncu, Hanife. “Edebiyat-Tarih Bağlamında Bir Mesnevi: “Dâstân-ı Vefât-ı İbrâhîm”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 4 (2001), 135-168.
• Korkmaz Bulut, Türkan. “Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Bir Eser: Aksaraylı Îsâ, Destân-ı İsmâîl [06 Mil Yz A 6823/5]”. Journal of Old Turkic Studies 4/2 (Haziran 2020), 306-375.
• Korkmaz, Şenol. “Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Bir Hikâye: Aksaraylı Îsâ: Hikâyet-i Şuhmâ [06 Mil Yz A 6823/2]”. Journal of Old Turkic Studies 4/1 (Ocak 2020), 98-151.
• Korkmaz, Şenol. Eski Anadolu Türkçesine Ait Bir Manzum Hikâye Mecmuası (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin ve Tıpkıbasım). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Köktekin, Kazım. “Kırşehirli İsa’nın Dâstân-ı İbrâhim’i ve Dili”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 16 (2001), 13-26.
• Kur’ân Yolu. Erişim 29 Ağustos 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kuzubaş, Muhammet. “Manzum Bir Destan Kitabı (Destân-ı Veysel Karânî, Vefât-ı Hz. Fâtıma, Vefât-ı Hz. İbrâhîm, Hikâyet-i Gügercin, Hikâyet-i Geyik)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 1/2 (Kış 2008), 322-330.
• Mazıoğlu, Hasibe. “Türk Edebiyatı, Eski”. Türk Ansiklopedisi. 32/80-134. Ankara: MEB Yayınları, 1982.
• Öğüt, Salim. “Ebtah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/82-83. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özdemir, Sema. Aksaraylı İsa’nın Mi’raciye’si. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Özdoğan, Kevser. Hz. Peygamber’in Çocukları. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Paçacıoğlu, Burhan. VIII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları, 2016.
• Şener, Ayşe. Kitâb-ı Dâstân-ı İbrâhîm (Metin-İnceleme-Sözlük). Yozgat: Yozgat Bozok Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Türker, Çiğdem. Manzum Halk Hikâyeleri (İnceleme-Metin-Dizin). Çanakkale: Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Uysal, Yasin-Leblebici, Pınar. “Dâsitân-ı Şahme’nin Paris Nüshası Üzerinde Bir İnceleme”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 5/2 (Ağustos 2021), 838-857.
• Uzun, Mustafa İsmet. “MiꜤrâciyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 30/135-140. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yastı, Mehmet-Tursun, Ayşe. “Kırşehirli ‘Îsa’ya Ait Yeni Bir Dâstân-ı İbrâhîm Nüshası ve Dili”. SEFAD 48 (Aralık 2022), 73-99.
• Yıldız, Ömer. Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki BY7890/4 Numaralı Mecmuanın Transkripsiyonlu Metni ve İncelemesi (1b-75a). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.