The Boundaries of Cosmological and Teleological Arguments and Divine Attributes: Ash‘arism and Fakhr al-Dīn er-Rāzī

Yıl 2025, Sayı: 68, 1 - 40, 28.06.2025

Recep Erkmen

https://doi.org/10.15745/da.1657212

Öz

The Ash’arī school of theology adopted a cautious stance towards cosmological and teleological arguments in attaining certain knowledge of divine attributes and addressed the problems inherent in reason-based theological approaches. In this context, the Ash’arī school emphasized the epistemic challenges that human reason might encounter in constructing a positive (or natural) theology concerning the absoluteness (perfection) of divine attributes. The school preferred to justify the necessity of revelation while critically reexamining existing rationalist theological approaches. However, rather than completely rejecting reason, The Ash’arī theologians still employed it as a source of knowledge within specific boundaries to establish their own theological framework. The article, which deals with the issue of (absolute) divine attributes, investigates the epistemic limits of this problem within the framework of the principles established by the Ash’ariyya and Rāzī.
Rationalist theology, which uses sensible data as a source of knowledge, can generate knowledge concerning the metaphysical world by starting from the physical realm. However, Ash’arī theologians, particularly Fakhr al-Dīn al-Rāzī, who preferred a cautious approach to rationalist theology, critically examined the limits of reason, not only in the metaphysical context but also within the framework of the physical world. In this context, it is possible to study the limits and potentials of rational knowledge from the Ash‘arī perspective within the framework of three main questions: i) Can humans, in accordance with their rational and intellectual capacity, know the existence of a being with certainty (qat‘ī)? ii) If the existence of a being can be known with certainty, what are the limits of certainty (qat‘ī) concerning the knowledge of its attributes or qualities? iii) Is it possible to construct a comprehensive and certain theology of divine attributes independent of revelation, based solely on the physical world?
The Ash’arī theologians respond positively to the first question by asserting that the existence of God can be proven through methods of speculative reasoning (naẓar) and deduction (istidlāl). While the article does not delve deeply into this question, it touches on the topic slightly. However, in the context of the second question, Ash‘arī theological thought, especially Rāzī’s approach, demonstrates a critical difference within the framework of the distinction between qat’ī and ẓannī knowledge. In Rāzī’s understanding of theology, which is shaped around a negative theology (tanzīhī approach), he problematizes the status of knowledge about divine attributes in this context and argues that some explanations, which are assumed to carry absolute certainty, should, in fact, be categorized as probable (ẓannī) knowledge.
The central issue of the article is the responses to the third question. Rāzī’s analyses specifically question the possibility of reaching certain conclusions about God’s attributes starting from the physical world. According to him, because human knowledge of the observable world is largely built upon hypothetical assumptions, the results reached about God through this method are devoid of certainty. Accordingly, the arguments developed from effect to cause cannot provide absolute certainty about God’s essence and attributes. As a result, the attempt to explain the issue of absolute divine attributes through cosmological and teleological arguments, independent of revelation, becomes a problematic question.
In conclusion, this article seeks to reconsider the limits of reason-based theology by examining Rāzī’s contributions to the understanding of the Ash‘arī theology through textual analysis and dialectical method. Rāzī’s critical analyses question the epistemic value of classical approaches and open up a discussion about the certainty of arguments derived from the physical world. In this context, Rāzī’s analyses shed light on internal debates in classical Islamic thought and provide an Ash’arī perspective on contemporary philosophical and theological discussions, such as those around intelligent design or fine-tuning arguments.

Anahtar Kelimeler

Kalām , Fakhr al-Dīn al-Rāzī , Itqān and Iḥkām , Aṣlaḥ , Perfect Universe , Mu’tazila , Absolute Divine Attributes

Kozmolojik ve Teleolojik Delillerin Sınırları ve İlahi Sıfatlar: Eş‘arîlik ve Fahreddîn er-Râzî

Öz

Eş‘arîler, kozmolojik ve teleolojik argümanların ilâhî sıfatlar hakkında katî bilgi verdiği düşüncesine karşı ihtiyatlı bir tutum sergilemiş ve akıl temelli teolojik açıklamaların içerdiği sorunları ele almışlardır. Bu bağlamda, Eş‘arîlik, ilâhî sıfatların mutlaklığını (mükemmelliğine) pozitif (ya da doğal) bir teoloji üzerinden izah etme girişiminde insan aklının karşılaşabileceği epistemik zorlukları vurgulamış ve vahyin zorunluluğunu, mevcut akılcı teolojik yaklaşımlar üzerinden tartışarak temellendirmeyi tercih etmiştir. Bununla birlikte aklı bütünüyle reddetmek yerine onu belirli sınırlar içerisinde bir bilgi kaynağı olarak temel almış ve kendi kelâmî çerçevesini oluşturmuştur. Bu kapsamda, (mutlak) ilâhî sıfatlar meselesini ele alan makale, kozmolojik ve teleolojik argümanların aklî sınırlarını, Eş‘arîliğin tesis ettiği prensipler çerçevesinde ve Fahreddîn er-Râzî’nin bakış açısıyla değerlendirmektedir.
Duyuların verilerini bir bilgi kaynağı olarak temel alan kelâm, duyulara konu olan âlemden yola çıkarak akılla metafizik âlem hakkında bilgi üretebilmektedir. Aklin kullanımına bağlı olarak şekillenen kelam ekolleri içerisinde, mahza akılcı (rasyonalist) teolojiye temkinli yaklaşmayı tercih eden Eş‘arî kelâmcıları ve özellikle Fahreddîn er-Râzî, aklın sınırlarını yalnızca metafizik bağlamda değil, duyular âlemi çerçevesinde de eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutmuştur. Bu bağlamda, Eş‘arîlik açısından aklî bilginin sınırlarını ve imkânlarını üç temel soru çerçevesinde ele almak mümkündür: i) İnsan, aklî ve entelektüel kapasitesi doğrultusunda bir varlığın mevcudiyetini kesin bilgi (katiyyet) seviyesinde bilebilir mi? ii) Eğer bir varlığın mevcudiyeti kesin olarak bilinebiliyorsa, bu varlığın özellikleri veya sıfatları hakkındaki bilginin kesinlik (katiyyet) sınırları nelerdir? iii) Fizikî âlemden hareketle ve vahiyden bağımsız olarak, ilâhî sıfatlar hakkında kapsamlı ve kesin bir teoloji oluşturmak mümkün müdür?
Eş‘arîlik, nazar ve istidlâl yöntemleri aracılığıyla Allah’ın varlığının ispat edilebileceğini savunarak birinci soruya olumlu bir yanıt vermektedir. Makale, Eş‘arîlerin bu tutumunu derinlemesine incelemese de bu konuya kısmen temas etmektedir. Ancak ikinci soru bağlamında, Eş‘arî kelâm düşüncesi ve özellikle Fahreddîn er-Râzî’nin yaklaşımı, katiyyât-zanniyyât ayrımı çerçevesinde kritik bir farklılaşma göstermektedir. Râzî, negatif teoloji (tenzîhî/selbî yaklaşım) ekseninde şekillenen kelâm anlayışında, ilâhî sıfatlar hakkında elde edilen bilgilerin katiyyât-zanniyyât bağlamında statüsünü problematize etmiş ve mutlak kesinlik taşıdığı varsayılan bazı açıklamaların aslında zannî bilgi kategorisinde değerlendirilmesi gerektiğini savunmuştur.
Makalenin üzerinde yoğunlaştığı temel mesele ise üçüncü soruya verilen yanıtlardır. Râzî’nin analizleri, özellikle fiziksel âlemden hareketle Tanrı’nın sıfatlarına dair kesin sonuçlara ulaşılabilme ihtimalini sorgulamaktadır. Ona göre gözlemlenebilir dünyaya dair insan bilgisinin büyük ölçüde varsayımsal kabuller üzerine inşa edilmesi, Tanrı hakkında bu yolla ulaşılan sonuçların da katiyyetten yoksun olmasına yol açmaktadır. Bu doğrultuda, eserden müessire doğru geliştirilen argümanların Tanrı’nın zâtı ve sıfatları hakkında tam anlamıyla kesin bilgi sağlayamayacağı fikri, dolayısıyla vahiyden bağımsız olarak, kozmolojik ve teleolojik argümanlarla özellikle mutlak ilâhî sıfatlar meselesini açıklamanın imkânını bir soruna dönüştürmektedir.
Bu makale, metin analizi yolu ve diyalektik yöntem ile Fahreddîn er-Râzî’nin Eş‘arî kelâmının anlaşılmasına yaptığı katkıları ele alarak, akıl temelli bir teolojinin sınırlarını yeniden gözden geçirmeyi amaçlamaktadır. Râzî’nin eleştirel tahlilleri, klasik yaklaşımların bilgi değerini sorgulamakta ve Eş‘arîliğin iç dinamikleri çerçevesinde fizik âlem üzerinden çıkış yapan argümanların kesinliğini tartışmaya açmaktadır. Bu bağlamda, Râzî’nin analizleri hem klasik İslam düşüncesindeki iç tartışmalara ışık tutmakta hem de akıllı tasarım veya ince ayar argümanı gibi modern felsefî ve teolojik bağlamlarda sürdürülen tartışmalara Eş‘arî bir perspektif sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Fahreddin Râzî , İtkân ve İhkâm , Aslah , Mükemmel Âlem , Mu‘tezile , Mutlak İlâhî Sıfatlar

Teşekkür

I would like to express my sincere gratitude to Prof. Dr. Osman Demir, Doc. Dr. Ibrahim Aksu, and Zeliha Uluyurt for reading the article and offering their valuable criticism and feedback

Kaynakça

• Abdurrahman, Azer. Semhûdî’nin Îdâhu’l-Beyân’ı ve Âlemin Mükemmelliği Düşüncesi. İstanbul: DBY Yayınları, 2020.
• Aslan, İbrahim. “Mu‘tezile’nin Şeriat Yorumu”. Usûl ve Esaslarıyla Mu‘tezile’ye Giriş. ed. Ömer Türker ve Yunus Cengiz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2024.
• Aydın, Muhammet. “Aslah Konusu Bağlamında Mâtürîdî’nin Mu‘tezile Eleştirileri”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 14 (2020), 73-102.
• Aytepe, Mahsum. “Mu‘tezile’nin Aslah Teorisi ve Basra Mu‘tezile’sinin Aslah Anlayışının Tahlili”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi 5/1 (2019), 85-103.
• Cengiz, Yunus. “Kadı Abdülcebbâr’da Adaletin Hesaplanabilirliği”. İslâm Düşüncesinde Adalet. ed. Ömer Türker - Yunus Kaplan. 225-258. İstanbul: Fikir Kitap, 2024.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh, haz. Abdü’l-Azîm ed-Dîb (Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1979 [1399]).
• Cüveynî, İmâmü'l-Haremeyn. Kitâbü’l-irşâd ilâ kavâtı‘i’l-edille fî usûli’l-i‘tikâd. haz. Muḥammad Yūsuf Mūsā ve Alî Abdülmun‘im Abdülhamîd. Mısır: Mektebetü’l-Hâncî, 1950.
• De Cruz, Helen - De Smedt, Johan. A Natural History of Natural Theology: The Cognitive Science of Theology and Philosophy of Religion. Cambridge, MA: MIT Press, 2015.
• Duman, Soner. “Şafiî’nin Hukuk Metodolojisinde Kıyas Kavramının Anlam ve Kapsamı”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler 14/42 (2010), 149-162.
• Erkmen, Recep. “Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Account of Metaphysical Certainty in terms of Ta’wīl”. KADER 20/3 (2022), 853-878. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1168461
• Erkmen, Recep. “Fizik ve Metafizik Arasında İsbât-ı Vâcib Meselesi: Bir Kelâm ve Felsefe Eleştirisi”. Eskiyeni 52 (2024), 435-467. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1413073
• Erkmen, Recep. Fakhr al-Dîn al-Râzî: The Problem of Knowledge and Metaphysical Skepticism. Bloomington: Indiana Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Usûlü Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ’a el-Müsemmâ bi-Risâle ilâ Ehli’s-Segr. haz. Muhammed es-Seyyid Celyend. Kahire: Külliyyetü Dâri’l-Ulûm, 1987.
• Fârâbî. et-Tenbîh ‘alâ Sebîli’s-Sa‘âde. haz. Sahbân Halîfât. Amman: Menşûrâtu'l-Câmi‘ati’l-Urduniyye, 1987.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-Felâsife: Filozofların Tutarsızlığı (Eleştirmeli Metin-Çeviri). çev. Mahmut Kaya - Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Griffel, Frank. “El-Gazâlî’nin, İbn Sînâ’nın Nedensellik Hakkındaki Görüşlerini Benimsemesi ve İslâm’da Bilimin Gelişimi”. çev. Fehrullah Terkan. Uluslararası İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri (22-24 Mayıs 2008, İstanbul). haz. Mehmet Mazak - Nevzat Özkaya, 2/116-126. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2009.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. Kitâbü’l-İntisâr ve’r-Redd ‘alâ İbnü’r-Ravendî el-Mülhid: Mu‘tezile Savunusu. çev. Metin Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Sînâ, er-Risâletü’l-’Arşiyye. thk. İbrâhim Hilâl. Kahire: Câmi’atü’l-Ezher, 1980.
• İbn Sînâ, Kitâbu’ş-Şifâ, İlâhiyyât: Metafizik II. çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• İbn Sînâ, The Metaphysics of The Healing: A Parallel English-Arabic Text = al-Shifâ: al-Ilāhiyyāt. çev. Michael E. Marmura. Provo: Brigham Young University Press, 2005.
• İpek, Mikail. “Cüveynî’nin, Aslah Teorisi Bağlamında Mu‘tezile Eleştirisi”. OAD: Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 7/2 (2024), 614-631. https://doi.org/10.48120/oad.1509515
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhü’l-Usuli’l-Hamse: Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kavak, Özgür. “Siyasi-Fıkhî Ahkâmın Fıkıh Usulü Zemininde Temellendirilmesi: Cüveynî’nin el-Gıyâsî’sinde Katiyyât-Zanniyât Ayrımı”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 27 (Aralık 2009), 21-55.
• Kaya, M. Cüneyt. “Gazzâlî ve Âlemin Mükemmelliği : Leyse fi’l-İmkan’ın İbn Sinacı Kökleri Üzerine”. 900. Vefat Yılında İmam Gazzali : Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı 07-09 Ekim 2011. İstanbul: iFAV, 2012, 561-601.
• Kaya, Sibel. “Muʻtezile Kelâmında “Vücûb ‘alellah” İlkesi ile İlişkilendirilen Fiiller”. İslâmi Araştırmalar 31/2 (2020), 325-345.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu‘tezile’nin Hüseyniyye Ekolünün Dünyevî Aslah Konusuna Yaklaşımı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 39 (2018), 7-27. https://doi.org/10.26570/isad.409839
• Mahdi, Muhsin. Alfarabi and the Foundation of Islamic Political Philosophy. Chicago and London: University of Chicago Press, 2010.
• Ormsby, Eric L. Theodicy in Islamic Thought: The Dispute over al-Ghazali’s Best of All Possible Worlds. Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1984.
• Râzî, Fahreddîn. Ana Meseleleriyle Kelâm ve Felsefe: el-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Râzî, Fahreddîn. el-Erba‘în fî usûli’d-dîn. haz. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Fahreddîn. el-Metâlibü’l-’âliyye mine’l-’ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1987.
• Râzî, Fahreddîn. el-Tefsîrü’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Râzî, Fahreddîn. Nihâyetü’l-‘ukûl fi dirayeti’l-usûl. thk. Saîd Abdüllatîf Fûde. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris. er-Risâle: İslam Hukukunun Kaynakları. çev. Abdulkadir Şener - İbrahim Çalışkan. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Toksöz, Hatice. “Gazzâlî’nin Felsefî Sisteminde Teleolojik Kavramlar ve Mükemmel Âlem Tasavvuru”. Uluslararası Modern Çağ ve Gazzâlî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Isparta: SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2014, 419-437.
• Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler”. İslam Araştırmaları Dergisi 18 (2007), 1-25.
• Türker, Ömer. “İlâhî Fiillerin Nedenliliği Sorunu: Gazzâlî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”. İslam Araştırmaları Dergisi 17 (2007), 1-24.