RİVAYETLERİN SÜBÛTUNU TESPİTTE ANLAMANIN ETKİSİ

Yıl 2018, Cilt: 18 Sayı: 1, 93 - 130, 31.05.2018

Salih Kesgin

Öz

Hadis ilminin iki temel amacından birisi olarak zikredebileceğimiz bir hadisin

Hz. Peygamber’e ait olup olmadığının tespiti farklı anlamaların ve ictihadiliğin

tezahür ettiği bir alandır. Çalışmamızda bu durum, müelliflerin metin karşısındaki

duruşları dikkate alınarak tartışılmaya çalışılmıştır. Çalışmada anlayanın

farklı metinlere referansla rivayetin sıhhatine dair karara ulaşması “metinlerarası

okuma” olarak vasıflandırılırken, metnin kendi içyapısına bağlı olarak rivayetin

sıhhatine ilişkin bir karar vermesi de “metin-içi okuma” olarak tavsif edilmiştir.

Kişinin kendi zihin dünyasının rivayetin sıhhatinin tespitindeki etkisi ise

“metin-üstü/dışı okuma” olarak sınıflandırılmıştır. Bu makale, bu üç temel yaklaşım

bağlamında anlayanın rivayet karşısındaki tutumunun ve ona yaklaşım tarzının

tespit sürecindeki etkisini örneklerle tartışmayı; öznellik ve nesnellik bağlamında

hadis rivayetlerinin sıhhatinin tespitinde anlayanın rolünü ele almayı

amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Rivayet, Sıhhatin Tespiti, Metinler-Arası Okuma, Metin-İçi Okuma, Metin-Üstü/Dışı Okuma

Kaynakça

• Aclūnī, İsmāil b. Muhammed, Keşfu’l-hafā ve müzīlü’l-ilbās ammā iştehere mine’l-ehādīs alā elsineti’n-nās, I-II, Beyrut: Dārü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1988.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I-VIII, Beyrut: Mektebü’l-İslāmī, 1993.
• Akçay, Mustafa, “Abdülahad Nuri’ye Göre Hz. Peygamber’in Ebeveyninin Dini Konumu”, CÜİFD, IX/1 (2005), s. 125-160.
• ----------. “Hz. Peygamber’in Anne-Babasının (Ebeveyn-i Resul) Dini Konumuna Dair Ebū Hanīfe’ye Atfedilen Görüş Etrafındaki Tartışmalar”, SÜİFD, sy. 19 (2009), s. 1- 27.
• ----------. “Kemal Paşazade ve ‘fī Hakkı Ebeveyi’n-Nebī’ Adlı Risalesinin Tahlil ve Değerlendirilmesi”, EKEV Akademi Dergisi, IX/22 (2005), s.127-142.
• Āmilī, Muhammed b. Hasan b. Ali el-Meşgarī el-Hür, Vesāilü'ş-Şīa ilā tahsīli mesāili'şşerīa, I-V, Tahran: y.y., 1965-66.
• Aşıkkutlu, Emin, Hadiste Rical Tenkidi Cerh ve Ta‘dil İlmi, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Avvâme, Muhammed, Eserü’l-hadîsi’ş-şerîf fî İhtilâfi eimmeti’l-fukahâ, Kahire: Dârü’sselâm, 1987.
• Babanzade, Ahmed Naim, Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, Ankara: DİB Yayınları, 1979, I, 209-210.
• Bilen, Mehmet, Hadislerin Sıhhatinin Tespitinde Yorumun Etkisi, İslam ve Yorum: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar, 2017, cilt: II, s. 573-587
• el-Buḫārī, Muḥammed b. İsmāīl, Sahīhu’l-Buhārī, Beyrut: Dāru İbn Hazm, 2003.
• ----------. Kitābü’d-duafāi’s-sagīr, nşr. Muhammed İbrāhim Zāyed, Beyrut: Darü’l-ma‘rife, 1406/1986.
• ----------. Tārīhu’s-sagīr, nşr. Muhammed İbrāhim Zāyed, Beyrut: Dārü’l-ma‘rife, ts.
• Çakan, İsmail Lütfi, “Dārekutnī”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), 1993, VIII, 488-490.
• Dārekutnī, Ali b. Ömer b. Ahmed Ebü’l-Hüseyin, Kitābü’l-ilzāmāt ve’t-tetebbu‘, nşr. Mukbil b. Hādī el-Vādiī, Medine: Mektebetü’s-selefiyye, 1978.
• ----------. el-İlelü’l-vāride fi’l-ehādīsi’n-nebeviyye, I-XV, nşr. Mahfuzurrahman Zeynullah es- Silefī, Riyad: Dārü’t-Tayyibe, 1985.
• Düzenli, Muhittin, Hadislerde Gizli Kusurlar –İllet ve Şâz-, İsam Yayınları, İstanbul, 2017.
• ----------. “Tecrübi Bilgiden Sezgisel Bilgiye Rivâyetlerin Sıhhatini Belirlemede Sezgisel Gücün İmkanı”, Manas Sosyal Araştrmalar Dergisi, cilt: 6, Sayı:4, ss.103-120.
• Ebū Dāvūd, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistānī, es-Sünen, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003. Ebū Gudde, Abdülfettah, Sened ve Metin Yönüyle Mevzū Hadisler, çev. Enbiya Yıldırım, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Elbanī, Muhammed Nāsırüddin, Silsiletü’l-ehādīsi'z-zaīfe ve'l-mevzūa, I-XIII, Riyad: Mektebetü'l- maārif, ts.
• Erul, Bünyamin, “Uydurma Rivāyetlerde Peygamber Tasavvuru”, İslām’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri, Kutlu Doğum Sempozyumu- 200, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, s. 419-438.
• Erşahin, Seyfettin, İbrahim Sarıçam, Mehmet Özdemir, İngiliz ve Alman Oryantalistlerin Hz. Peygamber Tasavvuru, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2011.
• Fettenī, Cemāleddin Muhammed Tāhir b. Ali el-Hindī, Tezkiretü'l-mevdūāt, Kahire: Matbaatü’s- saāde, 1323.
• Gürler, Kadir, Hadisin Sosyo-Politik Bağlamı ve Meşrūlaştırma -Türk Modernleşmesi Örneği-, Çorum: Lider Matbaacılık, 2008
• Hākim en-Nīsābūrī, Ebū Abdullah Muhammed b. Abdullah, el-Müstedrek ale’s-Sahīhayn, I-V, Kahire: Dārü’l-haremeyn, 1997.
• ----------. Ma'rifetü 'ulūmi’l-hadīs, Beyrut: Dārü’l-ulūm li’l-melayīn, 1986.
• Halīlī, Halīl b. Abdullah b. Ahmed Ebū Ya‘lā el-Halīlī, el-İrşād fī ma‘rifeti ulemāi’l-hadīs, nşr. Āmir Ahmed Haydar, Mekke: Dārü’l-fikr, 1993.
• Hatīb el-Bağdādī, Ahmed b. Ali Ebū Bekir, el-Kifāye fī ma‘rifeti usūli ilmi’r-rivāye, nşr. Ebū İshak İbrāhim b. Mustafa Ālü Bahbah Dimyātī, I-II, Beyrut: Dārü’l-Hüdā, 2003.
• ----------. Tārīhu Bagdād, nşr. Mustafa Abdülkādir Atā, Beyrut: Dārü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Hatiboğlu, Mehmet Said, Hz. Peygamberin Vefatından Emevīlerin Sonuna Kadar Siyasīİctimaī Hadiselerle Hadis Münāsebetleri (doçentlik tezi), Ankara, 1967.
• Hindī, Alāeddin Ali b. Abdülmelik b. Kādī Han Müttakī, Kenzü’l-ummāl fī süneni’l-akvāl ve’l-ef‘āl, I-XVI, nşr. Muhammed Vahīdüzzamān, Haydarābād: Dāiretü’l-maārifi’l- Osmāniyye, 1945.
• Irākī, Ebü’l-Fazl, el-Mugnī an hamli’l-esfār, I-II, Riyad: Mektebetü’t-Taberiyye, 1995.
• İbn Ābidīn, Muhammed Emīn b. Ömer b. Abdülazīz ed-Dımaşkī, Reddü’l-muhtār ale’ddürri’l- muhtār, nşr. Hüsāmeddin Ferfūr, Dımaşk: Fethu’l-İslāmī, 2000.
• İbn Adī, Abdullah el-Cürcānī, el-Kāmil fī duafāi’r-ricāl, nşr. Süheyl Zekkār, I-X, Beyrut: Dārü’l-fikr, 1988
• İbn Ebū Hātim, Muhammed b. İdrīs Ebū Muhammed er-Rāzī, el-Cerh ve’t-ta‘dīl, I-IV, nşr. Saīd b. Abdullah el-Humeyyid, Riyad: y.y., 2006.
• İbn Ḥacer, Ahmed b. Ali Ebu’l-Fazl el-Asḳalānī, Fethu’l-bārī şerhu Sahīhi’l-Buhārī, Beyrut: Dārü’l-ma‘rife, 1379/1959.
• ----------. Lisānu’l-Mīzān, nşr. Abdülfettāh Ebū Gudde, I-X, Beyrut: Dārü’l-beşāiri’lİslāmiyye, 2002.
• ----------. Tehzībü’t-Tehzīb, I-XII, Haydarabaād: Dāiretü’l-maārifi’n-nizāmiyye, 1326.
• ----------. en-Nüket alā Kitabi İbni’s-Salāh, I-II, nşr. Rebī‘ b. Hādī Umeyr, Medine: Mektebetü’l- Medīne, 1984.
• İbn Hibbān, Muhammed b. Hibbān b. Ahmed Ebū Hātim el-Büstī, el-Mecrūhīn mine'lmuhaddisīn ve'd-duafā ve'l-metrūkīn, I-III, nşr. Mahmūd İbrāhim Zeyd, Halep: Dārü'l-Vaī, 1976.
• İbn Kemāl, Ahmed b. Süleyman, Risāle fī ebeveyi’n-nebī (Resāilü İbn Kemāl içinde, nşr. Ahmed Cevdet), İstanbul: İkdam Matbaası, 1316.
• İbn Kesīr, Ebü’l Fidā İmādüddin İsmāil b. Ömer, el-Bidāye ve’n-nihāye, I-XIV, nşr. Ali Şīrī, Beyrut: Dāru ihyāi’t-türāsi’l-Arabī, 1988.
• ----------. Tefsīrü'l-Kur’āni’l-azīm, I-XV, Kahire: Mektebetü evlād’iş şeyh lit-türās, 2000.
• İbn Kudāme, Ebū Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Müntehāb min İleli’l- Hallāl, nşr. Ebū Muāz Tārık b. Avadullah b. Muhammed, Riyad: Dārü’r-rāye, 1998
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim, el-İhtilâf fi’l-lafz ve’r-red ale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe, Beyrut: 1985.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Muslim ed-Dīneverī, Te’vīlü muhtelifi’l-hadīs, nşr. Abdülkādir Ahmed Atā, Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekāfiyye, 1988.
• İbn Māce, Ebū Abdullah Muhammed b. Yezīd el-Kazvīnī, es-Sünen, I-II, Beyrut: Dārü’lma‘ rife, 1998.
• İbn Müflih el-Makdisî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Müflih b. Muhammed, Kitâbu’l-fürû‘ I-VI, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2003.
• İbn Şāhīn, Ömer b. Ahmed b. Osman Ebū Hafs, en-Nāsih ve’l-mensūh mine’l-hadīs, Beyrut: Dārü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalīm el-Harrānī, Mecmūatü’l-fetāvā, nşr. Āmir el-Cezzār, Enver el-Bāz, I-XXXVII, Mısır: Dārü’l-vefā, 2005.
• ----------. Minhācü’s-sünneti’n-nebeviyye, nşr. Muhammed Reşād Sālim, I-IX, Riyad: Cāmiatü’l- İmām Muhammed b. Suūd el-İslāmiyye, 1986.
• İbnu’l-Cevzī, Ebü'l-Ferec Cemāleddin Abdurrahman b. Ali, el-İlelü'l-mütenāhiye fi'lehādīsi'l- vāhiye, I-II, Beyrut: Dārü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• ----------. Kitābu’l-Mevdūāt, nşr. Abdurrahman Muhammed Osman, I-III, Medine: Mektebetü’s- selefiyye, 1966.
• İbnu’l-Hümām, Kemāleddin Muhammed b. Abdülvāhid b. Abdülhamīd es-Sivāsī elİskenderī, Şerhu Fethu’l-kadīr, Beyrut: Dārü’l-fikr, ts.
• İbnu’l-Mülakkın, Ebū Hafs Sirāceddin Ömer b. Ali b. Ahmed, Tuhfetü’l-muhtāc ilā edilleti’l- Minhāc, I-II, Mekke: Dāru Hīra, ts.
• İbnu’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ, Tabakātü’l-Mu‘tezile, nşr. Susanna D. Wilzer, Beyrut: Dârü’l-müntazır, 1409/1988.
• İbnu’s- Salāh, Osman b. Abdurrahman, Ulūmü’l-hadīs, nşr. Nūreddin Itr, Dımaşk: Dārü’lfikr, 1986.
• İbnu’l-Vezīr, Muhammed b. İbrāhim, Kitābu Tenkīhi’l-enzār fī ma‘rifeti ulūmi’l-āsār, nşr. Muhammed Subhī Hallāk, Beyrut: Dāru İbn Hazm, 1999.
• Kandemir, M. Yaşar, “Hākim en-Nīsābūrī”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), 1997, XV, 190-193.
• Karacelil, Ali, “Hadis Usûlü’nde Muztarib Hadis ve Değeri” (yayınlanmamış yüksek lisans tezi), ÇÜSBE: 2008
• Kettānī, Ebū Abdullah Muhammed b. Ca‘fer b. İdrīs, Nazmü’l-mütenāsir mine’l-ehādīsi’lmütevātir, Mısır: Dārü’l-kütübi’s-selefiyye, ts.
• Kızılkaya, Sabri, Cerh ve Ta‘dil’de Mezhep Taassubu (yüksek lisans tezi), AÜSBE, Ankara, 1998.
• Koçkuzu, Ali Osman, “İbn Şāhin”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), 1999, XX, 367-369.
• Köktaş, Yavuz “Batalyevsi’ye Göre Hadislerde Ortaya Çıkan İhtilafların Sebepleri”, HÜİFD, XI/5 (2003), s. 135-154.
• ----------. “Müslim’in Sahihi’ne Yapılan En Eski Tenkid: Ebu’l-Fadl el-Herevī’nin İlelu’l- Hadīs fi Kitābi’s Sahīh li-Müslim Adlı Eserinin Takdim ve Tercümesi”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, V/3 (2005), s. 29-56.
• Kuzudişli, Bekir, “Hadis Tarihi Araştırmalarında Mevzū İsnad Verilerinden Yararlanma İmkānı ve Sorunları”, EKEV Akademi Dergisi, XI/32 (2007), s. 89-104.
• Mâlik, Ebû Abdullah Mâlik b. Enes el-Asbâhî, el-Muvatta’, Beyrut: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 1997.
• Makdisī, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tāhir, Kitābü tezkireti’l-mevdūāt, nşr. Muhammed Emīn Hancī, Mısır: Matbaatü’s-saāde, 1323
• Mekkī, Ebū Tālib, Kūtü’l-kulūb fī muāmeleti’l-mahbūb ve vasfi tarīki’l-mürīd ilā makāmi’ttevhīd, Mısır: y.y., 1318.
• Mizzī, Ebü’l-Haccāc Cemāleddin Yūsuf b. Abdurrahman b. Yūsuf, Tehzībü’l-Kemāl fī esmāi’r-ricāl, I-XXXV, Beyrut: Müessesetü’r-risāle, 1983
• Muhyiddin Muhammed b. Bahāeddin, el-Kavlü’l-fasl şerhi Fıkhi'l-ekber, Beyrut: y.y., 1998.
• Münāvī, Zeynüddin Abdürraūf, Feyzü’l-kadīr Şerhu Cāmii’s-sagīr, I-VI, Mekke: el- Mektebü’t-ticāriyyetü’l-kübrā, 1356.
• Münzirī, Ebū Muhammed Zekiyyüddin Abdülazīm b. Abdülkavī, Muhtasaru Süneni Ebī Dāvūd, I-VIII, Beyrut: Dārü'l-ma’rife, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim İbnü’l-Haccāc el-Kuşeyrī, Sahīhu Müslim, Beyrut: Dāru İbn Hazm, 2002.
• Nesāī, Ebū Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, ed-Duafā ve’l-metrūkīn, Beyrut: Müessesetü’lkütübi’s- sekāfiyye, 1985.
• ----------. es-Sünen, Beyrut: Dārü’l-ma‘rife, 2007.
• Özer, Salih, “Hadis Metninin Anlaşılmasında Diğer Metinlere Referansın Önemi ya da Hadiste Metinlerarasılık ve Metinlerarası Okuma”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII/1 (2008), s. 305-350.
• Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’an’daki İslām, İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 1996.
• Polat, Selahattin, “Cerh ve Ta‘dīl’in Tenkidi”, EÜİFD, sy. 2 (1985), s. 221-248. ----------. Hadis Araştırmaları, İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Sehāvī, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman, el-İ’lān bi’t-Tevbīh limen zemme ehle’ttārīh (A History of Muslim Historiography, içinde, nşr. Franz Rosenthal), Leiden: Brill, 1968.
• ----------. el-Mekāsıdü'l-hasene fī beyāni kesīrin mine'l-ehādīsi'l-müştehire ale'l-elsine, Beyrut: Dārü'l-kütübü'l-ilmiyye, 1987.
• Sīndī, Nūreddin b. Abdülhādī, Hāşiyetü’s-Sindī alā Süneni İbn Māce, el-Mektebetü’şŞāmile 3.5.
• Sübkī, Ebū Nāsır Abdülvehhāb b. Takıyyüddin, Tabakātü’ş-Şāfiiyyeti’l-kübrā, I-VI, Beyrut: y.y., 1324.
• Süheylī, Ebū Kāsım Abdurrahman, er-Ravzü’l-ünüf fī şerhi’s-Sīreti’n-nebeviyye li-İbn Hişām, I-VII, nşr. Abdurrahman el-Vekīl, Kahire: Dāru’l-kütübi’l-hadīs, 1967- 1970.
• Süyūtī, Ebü'l-Fazl Celāleddin Abdurrahman b. Ebū Bekir, el-Cāmiu’s-sagīr fi ehādīsi’lbeşīri’n- nezīr, Beyrut: Dārü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• ----------. et-Ta‘zīm ve’l-minne fī enne ebevey Resūlillah fi’l-cenne, Haydarābād: Meclisü Dāireti’l-maārif, 1317.
• ----------. Mesālikü’l-hunefā fī vālildeyi’l-Mustāfā, Kahire: y.y., 1993.
• Şah Veliyyullah, Ahmed b. Abdürrahīm el-Fārūkī ed-Dihlevī, Bustānü’l-muhaddisīn, çev. Ali Osman Koçkuzu, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• ----------. İkdü’l-cīd fī ahkāmi’l-ictihād ve’t-taklīd, Delhi: Faruki Press, 1874.
• Şeybānī, Muhammed b. Hasan, Kitābü’l-Asl, I-V, Karaçi: İdāretü’l-Kur’ān ve ulūmi’lİslāmiyye, ts.
• ----------. Kitābü’l-Hücce alā ehli’l-Medīne, I-IV nşr. Mehdī Hassan Kīlānī, Beyrut: Ālemü’lkütüb, 1983.
• Tahāvī, Ebū Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selāmet el-Ezdī, Şerhu Müşkili’l-āsār, I-XVI, nşr. Şuayb el-Arnaūt), Beyrut: Müessesetü'r-Risāle, 1994
• Tirmizī, Ebū Īsā Muhammed b. Īsā, Sünenu’t-Tirmizī, Beyrut: Dārü’l-ma‘rife, 2002.
• Uğur, Mücteba, Hadis İlimleri Edebiyatı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Ukaylī, Ebū Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mūsā b. Muhammed, Kitābü’d-duafāi’l-kebīr, IIV, Riyad: Dārü’s-sumey‘ī, 2000.
• Yurdagür, Metin, “Fetret”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), 1995, XII, 475-480.
• Yücel, Ahmet, Hadis İlminde Tenkid Terimleri ve İlgili Çalışmalar, İstanbul: MÜİFV, 1998.
• Zehebī, Ebū Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-Müstedrek ale’s Sahīhayn mea ta‘likatı Zehebī bi’t-Telhis, Beyrut: Dārü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1411/1990.
• ----------. Mīzānü’l- i'tidāl fī nakdi’r-ricāl, I-VIII, Beyrut: Dārü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• ----------. Tezkiratu’l-huffāz, Haydarābād: Dāiretü’l-maārifi’l-Osmāniyye, ts.
• Zeylaī, Cemāleddin Ebū Muhammed Abdullah b. Yūsuf, Nasbü’r-rāye li-tahrīci ehādīsi’l- Hidāye, nşr. Muhammed Avvāme, Cidde: Müessetü’r-Reyyān, 1997.