ZEMAHŞERÎ’NİN HADİSLERİ TE’VİL METODU

Yıl 2017, Cilt: 17 Sayı: 2, 43 - 74, 31.10.2018

Hasan Yerkazan

Öz

Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Ahmed ez-Zemahşerî (v. 538/1143), Harezm bölgesinde yetişen önemli Mutezilî âlimlerden biridir. İlim ve edebiyatın zirveye ulaştığı bir dönemde yaşayan Zemahşerî, tefsir, hadîs, kelâm, fıkıh, dil ve edebiyat gibi birçok sahada elliye yakın kitap kaleme almıştır. Eserleri, ilim camiası tarafından takdir edilmiş ve büyük değer verilmiştir.  Bu makalede Zemahşerî’nin mezhebî bağlamda hadîsleri ne şekilde yorumlayıp te’vîl ettiği konusu incelenmeye çalışılmıştır. Rü’yetullah, büyük günah, şefaât, imân-amel ilişkisi, kabir azabı, nazar/göz değmesi ve ömrün uzaması gibi konuları içeren hadîsleri mezhebî görüşleri çerçevesinde te’vîl metodu tetkik edilmiştir. Ele alınan örneklerden anlaşılacağı üzere Zemahşerî, birkaç istisnai konu dışında genel olarak itikâda taalluk eden konularda Mutezilenin temel prensiplerine göre hadîsleri te’vil ettiği tespit edilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Zemahşerî, Mutezile, Sünnet, Hadîs, Te’vil

Kaynakça

• el-Abde, Muhammed, Târık Abdulkerîm, el-Mu‘tezile beyne’l-Kadîm ve’l-Hadîs, Dâru’l-Erkam, Bermencâm1987. Abdullatîf, Şemsüddîn Muhammed, Ebû Hanîfe en-Nu‘mân ve Ârâuhu’l-Kelâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, Camiatu’l-İskenderiye Küllyetü’l-Adab Kısmu’l-Felsefe, İskenderiye 1999. Akay, Akif, İslâm İnancında Şefaat, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-tüsü. Konya 2012. el-Amerrâcî, Ahmed Şevkî, el-Mu‘tezile fî Bağdâd ve Eseruhüm fi'l-Hayâti'l-Fikriyye ve's-Siyâsiyye min Hilâfeti'l-Me'mûn hattâ Vefâti'l-Mütevekkil, Mektebetu Medbûlî, Ka-hire 2000. Avn, Faysal Bedr, el-Usûlü'l-Hamse el-Mensûb ile'l-Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed el-Esedâbâdî, Matbûâtu Câmiati’l-Kuveyt, Kuveyt 1998. el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd, Tefsîru’l-Beğavî/ Meâlimu’t-Tenzîl, tahk. Muhammed Abdullah en-Nimr ve diğerleri, Dâru Taybe, Riyad h. 1409. el-Bağdâdî, Abdulkâhir, el-Fark beyne’l-Fırak, tahk. Muhammed Osman el-Haşt, Mektebetü İbn Sînâ, en-Nüzhe tsz. el-Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib, el-İnsâf fî Esbâbi’l-Hilâf, tahk. Muhammed Zâhid el-Kevserî, el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’l-Turâs, 2. baskı, Kahire 2000. Beyazizâde, Ahmed Efendi, el-Usûlü’l-Münîfe li’l İmâm Ebî Hanîfe (Ebû Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri), çev. İlyas Çelebi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yayınları, İs-tanbul 1996. Buhârî, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu's-sahîh, thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır, Dâru Tavgi'n-Necât, Beyrut 2002. Carullah, Zühdi, el-Mutezile, el-Ehliye, Beyrut 1974. el-Cürcânî, Seyyid Şerif, Ta’rîfât, thk. Muhammed Abdurrrahman el-Mar’aşlı, Dâru’n-Nefais, Beyrut 2007. Çelebi, İlyas, “Nazar”, DİA, c. XXXII, İstanbul 2006, ss. 444-446. Dartma, Bahattin, Tefsir Tarihi ve Usûlü, Anadolu Üniveristesi Yayınları, Eskişehir 2010. Demirci, Kadir, “Eş’âri’de Hadîs ve Sünnet – el-İbane Örneği-”, Çukurova Üniversitesi İlahi-yat Fakültesi Dergisi, c. X, say. 2, Adana 2010, ss. 45-86. Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdi es-Sicistani, es-Sünen, tahk. Muhammed Avvame, Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti İslâmiyye, Cidde 1998. Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit, İmâm Âzam’ın Beş Eseri, çev. Mustafa Öz, İFAV., İstanbul 1992. el-Eş‘arî, Ebü'l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr Ishâk b. Salim el-Eş‘arî el-Basrî, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Dâru İbn Zeykun, Beyrut tsz. Gölcük, Şerafettin, “Cehmiyye”, DİA, c. VII, İstanbul 1993, ss. 234-236. Gürkan, Sâlime Leyla, “Nazar”, DİA, c. XXXII, İstanbul 2006, s. 443-444. Hansu, Hüseyin, Mutezile ve Hadîs, Kitabiyat, Ankara 2004. Hâşim, Ahmed Ömer, Menhecu’d-Difâ’ ani’l-Hadîsi’n-Nebeviyye, Vezaratü’l-Evkaf Meclisu’l-Ala li’ş-Şuuni’l-İslâmîyye Merkezü Sireti’n-Nebeviyye, Kahire 1989. el-Havfî, Ahmed Muhammed, ez-Zemahşerî, 2. Baskı, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, Kahire 1982. Işık, Kemal, Mutezile'nin Doğuşu ve Kelâmi Görüşleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1967. ---------, Maturidi’nin Kelâm Siteminde İmân Allah ve Peygamberlik Anlayışı, Fütüvvet Yayınları, Ankara 1980. İbn Hallikân, Ebu'l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hal-likân el-Bermekî el-İrbilî, Vefayâtü’l-A‘yân, tahk. Dr. İhsan Abbâs, Dâr Sâdır, Beyrut 1977. İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, Sünenu İbn Mace, tahk. Muham-med Fuad Abdülbaki, Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabiyye, Kahire 1975. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ensarî, Lisânu’l-‘Arab, Beyrut 1968. İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, haz. Sabri Hizmetli, Umran Yayınları, Ankara 1981. Kâdî Abdulcebbâr, Ebü'l-Hasen el-Hemedânî, Şerhu Usûli’l-Hamse, Talik: Ahmed b. Hüseyin b. Ebî Hâşim, tahk. Abdulkerîm Osman, Mektebetü Vehbe, Kahire 1996. --------, el-Usûlu’l-Hamse, tahk. Faysal Bedir Avn, Câmiatu’l-Kuveyt. Kuveyt 1998. ---------, Tenzîhu’l-Kur’ân, Dâru’n-Nahdatu’l-Hadîse. Beyrut (tsz.). Kitapçı, Zekeriya, Türklerin Arap Dili ve Edebiyatına Hizmetleri, Yedi Kubbe, Konya 2004. el-Kurtubî, Ebû Abdulillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmiu‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abd el-Hasen et-Türkî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 2006. Kuzey, Muharrem, Kur’ân ve Sünnet’te Nazar, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Konya 2007. el-Mâturidî, Ebû Mansûr, Akâid Risâlesi, çev. Y.Ziya Yörükan, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1953. ---------, Kitâbu’t-Tevhîd, tahk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Arutşî, TDV Yayınları, Ankara 2003. el-Mu‘tık, Avvâd b. Abdillah, el-Mu‘tezile ve Usûluhumu’l-Hamse ve Mevkıfu Ehli’s-Sünne Minhâ, 4. Baskı, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad 1421/2001. Müslim, Ebü'l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî Nisabûrî, Sahihu Müslim, tahk. Muhammed Fuad Abdülbaki, Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, Beyrut 1956. en-Nesefî, Ebu’l-Mu‘în, Kitâbu’t-Temhîd li Kavâidi’t-Tevhîd, tahk. Habîbullah Hasen Ahmed, Dâru’t-Tabaati’l-Muhammediyye, Kahire1986. Özarslan, Selim, “Allah’ın Görülebilmesi/Rü’yetullah Sorunu ve Dirilişle İlişkisi”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. XI, Sayı: 1. Elazığ 2001. Öztürk, Mustafa, “Mutezile ve Tefsir”, Marife Bilimsel Birikim, Mutezile, Yıl 3, Sayı, 3, Kış 2003, Konya 2004. er-Râzî, Fahruddîn, Mefâtihu’l-Ğayb, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1981. es-Sâbûnî, Nûruddîn, Kitâbu’l-Bidâye mine’l-Kifâye fi’l-Hidâye fi Usûli’d-Dîn, tahk: Fethul-lah Halîf, Dâru’l-Mearif, İskenderiyye 1979. ---------, Mâtûrîdiye Akâidi, çev. Bekir Topaloğlu, DİB Yayınları, Ankara 1998. es-Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdulkerim b. Muhammed b. Mansûr et-Teymî, el-Ensâb, Mektebetü İbn Teymiyye, Kahire 1980. et-Taftazânî, Sa’duddîn Mes‘ûd b. Ömer, Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye, tahk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ, Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, Kahire 1988. --------, Şerhu’l-Mekâsıd, tahk. Abdurrahman Umeyre, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut 1998. et-Tahâvî, Ebû Cafer, Metnu’l-Akîdeti’t-Tahâvî, Dâru İbn Hazm, Beyrut 1995. Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, Sünenü’t-Tirmizî, tahk. Ahmed Muhammed Şakir, Mus-tafa el-Bâbi el-Halebî, Kahire 1975. Tunç, Cihad, “Ecel”, DİA, c. X, İstanbul 1994, ss. 380-382. Yerkazan, Hasan, Zemahşerî ve Hadîs, Doktora Tezi, Bayburt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bayburt 2016. ---------“Zemahşerî’nin Eserlerinde Bulunan Hadislerin Kaynakları”, Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Amasya 2017, sayı: 8, ss. 273-310. Yaşaroğlu, M. Kâmil, “Kalem Sûresi”, DİA, c. XXIV, İstanbul 2001, ss.247-248. ez-Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer, el-Minhâc fî Usûli'd-Dîn, nşr. Sabine Sch-midtke, Deutsche Morgenlaendische Gesellschaft Kommissionsverlag Franz Steiner, Stuttgart 1997. --------, Rabîu’l-Ebrâr ve Fusûsu’l-Ahbâr, tahk. Tarık Fethi es-Seyyid, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2006. --------, el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmidi't-Tenzîl ve Uyûni'l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te'vîl, tahk. Ebû Abdillah ed-Dânî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 2012. ez-Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ, tahk. Şuayb el-Arnâvût, Muhammed Nuaym el-Arksûsî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1985. ez-Ziriklî, Hayruddin, el-A‘lâm, 15. Baskı, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 2002.