Ebû Mûsâ El-Eş‘Arî In The Political Period Of Rightly Guided Caliphes

Yıl 2007, Cilt: 7 Sayı: 1, 9 - 80, 01.02.2007

Kenan Ayar

Öz

This article basically deals with Ebu Musa al- Eşari who worked as a governor in important places and played great roles in civil wars and conflicts during the time of the Caliph Osman and Omar. The study points out that Ebu Musa al-Eşari was a successful leader in the military and political area besides being a good scholar on the Qur’an and Islamic sciences, followed good political principles during the time of chaos, worked for the unity of the Muslim community, and influenced the currents of events during his time.

Anahtar Kelimeler

Ebû Mûsâ el-Eş‘arî, Event of Hakem, Time of Caliph Osman, Time of Caliph Omar

Dört Halife Dönemi Siyasetinde Ebû Mûsâ el-Eş‘arî

Öz

Bu makalede, Hz. Peygamber ve dört halife dönemlerinde yönetimde görev ala-rak önemli valiliklerde bulunan Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’nin idari alandaki yükselişi ile Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde ortaya çıkan iç kargaşa ve çatışmalarda oynadığı rol incelenmektedir. Yapılan araştırmada, Ebû Mûsâ’nın İslam ve Kur’an bilgisi yanında idari ve askeri yetenekleriyle temayüz ettiği, siyasi kriz dönemlerinde ilkeli bir politika izleyerek Müslümanların birlik ve beraberliğinin devamı için çalıştığı, gelişmeler onun arzu ettiği istikamette olmasa da, olayla-rın akışını etkilediği sonucuna varılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ebû Mûsâ el-Eş‘arî, Hakem Olayı, Hz. Osman Dönemi, Hz. Ali Dönemi

Kaynakça

• Abdülbâkî, İbn Kâni' Ebu‟l-Hüseyn, Mu„cemu‟s-Sahâbe, thk. Salâh b. Sâlim el- Mısrâtî, Medine, t.y.
• Abdürrezzâk, Ebû Bekr b. Hemmâm es-San„ânî (öl. 211/826), el-Musannaf, thk. H. el-A„zâmî, I-XI, Beyrut, 1970-1972.
• Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855), el-Müsned, I-VI, Mısır, t.y.
• Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855), Fedâilu‟s-Sahâbe, thk. Vasıyyullah Muhammed Abbâs, I-II, Beyrut, 1403/1983.
• Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyasî Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri, İstanbul,1992.
• Akgündüz, Ahmet, “Hakem”, DİA, İstanbul, 1997, XV, 171-173.
• Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, I-IV, İstanbul, 1997.
• Apak, Adem, İslâm Siyaset Geleneğinde Amr b. el-Âs, Ankara, 2001.
• Aycan, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muâviye Bin Ebî Süfyân, Ankara, 1990.
• Bakır, Abdulhalık, “Basra”, DİA, İstanbul, 1992, V, 108-111.
• Bakır, Abdulhalık, İktisadi ve İdari Yönden Hz. Ali Dönemi, Ankara, 1991.
• Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullah b. Abdulaziz el-Endelûsî el-Bekrî (öl. 487/1094), Mu„cemu Mesta„cem, I-IV, Mustafa es-Sakâ, Beyrut, 1403.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-Belâzurî (öl. 279/892), Ensâbu‟l-Eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr-Riyâd Ziriklî, I-XIII, Beyrut, 1996.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir el-Belâzurî (öl. 279/892), Futûhu‟l-Buldân, thk. Rıdvân Muhammed Rıdvân, Beyrut, 1403.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî (öl. 256/870), et-Târîhu‟l- Kebîr, thk. Es-Seyyid Hâşim en-Nedvî, Dâru'l-fikr, b.y.y., t.y.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî (öl. 256/870), el- Câmi„u‟s-Sahîh, thk. Mustafa Dîb el-Biğâ, Beyrut, 1987.
• Buhl, Fr., “Sıffîn”, İA, İstanbul, 1993, X, 551-554.
• Câbirî, Muhammed Âbid, İslâm'da Siyasal Akıl, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul, 1997.
• Caskel, Verner, Ğamharat an-nasab, Das Genealogische Verk des Hisam Ibn Muhammad el-Kalbi, Leiden, 1966.
• Caskel, W., “„Akk”, EI2, Leiden, 1960, I, 340-341.
• Demircan, Adnan, Ali-Muâviye Kavgası, İstanbul, 2002.
• Demircan, Adnan, Hâricîler‟in Siyâsî Faaliyetleri, İstanbul, 1996.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd ed-Dîneverî (öl. 282/895), el-Ahbârü‟t- Tıvâl, Beyrut, t.y.
• Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm (öl. 224/839), Kitâbu‟l-Emvâl, thk. Muhammed Halil Herâs, Kahire, 1975.
• Ebû Yûsuf, Ya„kûb b. İbrâhîm (öl. 182/798), Kitâbu‟l-Harâc, nşr. A. A. el- Kubeysî, I-II, Bağdad, 1973-1975; Kitabu‟l-Harâc, çev. Ali Özek, İs- tanbul, 1970.
• Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ishak (öl. 275/), Târîhu Mekke, thk., Abdülmelik Abdullah Dehîş, I-VI, Beyrut, 1414.
• Fayda, Mustafa, “Devs (Benî devs)”, DİA, İstanbul, 1994, IX, 253.
• Fayda, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidîn”, DİA, İstanbul, 1998, XVIII, 324-338.
• Fayda, Mustafa, İslâmiyet‟in Güney Arabistan‟a Yayılışı, Ankara, 1982.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Ali b. Ebî Tâlib”, DİA, II, 371-374.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Hariciliğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler”, A.Ü.İ.F.D. c. XX, Ankara, 1975, ss. 219-247.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, İbâdiyenin Doğuşu ve Görüşleri, Ankara, 1983.
• Günal, Mustafa, Hz. Ali Dönemi ve İç Siyaset, İstanbul, 1998.
• Halîfe b. Hayyât (öl. 240/854), Kitâbu‟t-Tabakât, thk. Ekrem Ziyâ el-„Umerî, Riyad, 1982.
• Halîfe b. Hayyât (öl. 240/854), Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk., Ekrem Ziyâ el- Umerî, Beyrut, 1398.
• Hamidullah, “Halife Hz. Ömer Devrinde Adli Teşkilat -Ebû Mûsâ el-Eş„arî‟ye Gönderilen Kazâî Talimatnâmeler-”, çev. Fahrettin Atar, İlim ve Sanat, İstanbul,1989.
• Hamidullah, Muhammad, Mecmûatu‟l-Vesâikı‟s-Siyâsiyye li‟l-Ahdi‟n-Nebeviyye ve‟l-Hılâfeti‟r-Râşide, Beyrut, 1986.
• Hamidullah, Muhammed, “Administration of Justice Under the Early Caliphate Instructions of Caliph 'Umar to Abû Mûsâ al-Asharî (17)”, JPHS, XIX/1 (1971), s. 1-50.
• Hamidullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, I-II, İstanbul, 1980.
• Hartmann, R., “Basra”, İA, İstanbul, 1993, II, 320.
• Hasan, İbrâhim Hasan, Siyasî, Dinî, Sosyal, Kültürel İslâm Tarihi, çev. İ. Yiğit-S. Gümüş, I-VI, İstanbul, 1987.
• Hatib el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali (463/1071), Târîhu Bağdad, I-XIV, Beyrut, t.y.
• Hattâb, Mahmûd Şît, “Ebû Mûsâ el-Eş„arî es-Sahâbiyyu‟s-Sefîr el-Kâid”, Mecelletu‟l-Buhûsi‟l-İslâmiyye, sayı 28, Riyad, 1410, s. 125-212.
• Hitti, Philippe, Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1980.
• Hizmetli, Sabri, İslâm Tarihi -İlk Dönem-, Ankara, 1999.
• Hurat, “Ali b. Ebî Tâlib”, İA, İstanbul, 1993, 306-310.
• Hüseyn, Tâhâ, el-Fitnetu‟l-Kubrâ, I-II, Mısır, t.y.
• İbn A„sem, Ebû Muhammed Ahmed b. A„sem el-Kûfî (öl. 314/926), el-Futûh, Dâru‟l-Kutubi‟l-İlmiyye, Beyrut, 1406/1986.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el-Endelûsî (öl. 327/939), el-Ikdu‟l- Ferîd, thk. Ahmed Emîn ve diğ., I-VII, Kahire, 1965.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed (öl. 463/1071), el- İstî‟âb fî Ma'rifeti‟l-Ashâb, thk., A. M. el-Bîcâvî, I-IV, Kahire, t.y.
• İbnu‟l-„Arabî, Ebû Bekir (öl. 543/1148), el-Avâsım mine‟l-Kavâsım, thk. Mu- hammed Cemîl Ğâzî, Beyrut, 1407.
• İbn Ebî Dâvûd, es-Sicistânî, Kitâbu‟l-Mesâhif, ed. Arthur Jeffery, Kahire 1936.
• İbn Ebi‟l-Hadîd, Abdülhamit Hibetullah b. Muhammed b. Hüseyin (öl. 655/1257), Şerhu Nehci‟l-Belâğa, thk. M. Ebulfadl İbrahim, I-XX, Beyrut,1967.
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî (öl. 852/1448), el-İsâbe fî Temyîzi‟s-Sahâbe, thk. Ali M. el-Bîcâvî, I-VIII, Beyrut, 1992.
• İbn Hacer, Şihâbuddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî, Tehzîbu‟t-Tehzîb, I-XII, Beyrut, 1968.
• İbn Hayyân, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ca„fer (öl. 369/), Tabakâtu‟l-Muhaddisîn bi Isbahân, thk. Abdülğafûr Abdülhak Hüseyn el-Belûşî, I-IV, Beyrut, 1992.
• İbn Hıbbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hıbbân (öl. 354/965), es-Sahîh, thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrut, 1414/1993.
• İbn Hişâm, Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Hımyerî (öl. 218/833), es-Sîretu‟n- Nebeviyye, thk. Tâhâ Abdurraûf Sa„d, Beyrut, 1411.
• İbn Kesîr, Ebu‟l-Fidâ İsmâîl b. Ömer (öl. 774/1372), el-Bidâye ve‟n-Nihâye, I- XIV, Beyrut, t.y.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (öl. 276/889), Uyûnu‟l-Ahbâr, I-IV, Kahire, 1930
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (öl. 276/889), el-Me'ârif, thk. M. İ. Abdullâh es-Sâvî, Beyrut, 1970.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (öl. 276/889), el-İmâme ve‟s-Siyâse, I-II, Kahire, 1967.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî (öl. 275/888), es-Sünen, thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, I-II, Mısır, 1952.
• İbn Sa„d, Ebû Abdillah Muhammed (öl. 230/884), et-Tabakâtu‟l-Kubrâ, I-IX, Beyrut, t.y.
• İbn Tağriberdî, Cemalüddîn Ebi‟l-Mehâsin Yusuf el-Atabekî, (öl. 874/1469), en- Nucûmu‟z-Zâhire fî Mulûki Mısır ve‟l-Kâhire, I-X, Kahire, 1929-1949.
• İbnu‟l-Esîr, İzzuddîn Ebu‟l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî (öl. 630/1232), Usdu‟l-Ğâbe fî Ma'rifeti‟s-Sahâbe, thk. M. İbrahim-M. Ahmed, I-VII, Kahire, 1970.
• İbnu‟l-Esîr, İzzuddîn Ebu‟l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî (öl. 630/1232), el-Kâmil fî‟t-Târîh, Beyrut, 1979.
• İbnu‟l-Esîr, İzzuddîn Ebu‟l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezerî, el- Lübâb fî Tehzîbü‟l-Ensâb, I-III, Kahire, 1357.
• İsfehânî, Ebu‟l-Ferec Ali b. Hüseyn b. Muhammed el-İsfehânî (356/967), Kitâbu‟l-Eğânî , thk. Abdesselâm Hârûn, I-XXIV, Kahire, 1927-1974.
• Kallek, Cengiz, “Eş„ar (Benî Eş„ar)”, DİA, İstanbul, 1995, XI, 442-443.
• Kallek, Cengiz, Asr-ı Saâdette Yönetim-Piyasa İlişkisi, İstanbul, 1997.
• Kandemir, M. Yaşar, “Ebû Mûsâ el-Eş„arî”, DİA, İstanbul 1994, X, 190-192.
• Kazancı, A. Lütfi, “Ak (Benî Ak)”, DİA, İstanbul, 1989, II, 207-208.
• Lammens, H., “Ezruh”, İA, İstanbul, 1993, IV, 444.
• Makdisî, Mutahhar b. Tâhir el-Makdisî (öl. 355/964), el-Bed‟ ve‟t-Târîh, I-VI, Paris, 1916.
• Mâlik b. Enes (öl. 179/790), el-Muvatta‟, I-II, thk., M. Fuâd Abdülbâkî, Kahire, 1951.
• Medînî, Ali b. Abdullah es-Sa„dî el-Medînî, 'Ilelu‟l-Medînî, thk. Muhammed Mus- tafa el-A„zamî, Beyrut, 1980.
• Mes„ûdî, Ebu‟l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali el-Mes„ûdî (öl. 346/957), et-Tenbîh ve‟l-İşrâf, Kahire, 1938.
• Mes„ûdî, Ebu‟l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali el-Mes„ûdî (öl. 346/957), Murûcu‟z- Zeheb ve Me„âdinu‟l-Cevher, I-IV, Mısır, 1958.
• Minkarî, Nasr b. Muzâhim el-Minkarî (öl. 212/827), Vak'atu Sıffîn, thk. Abdüssellâm Muhammed Hârûn, Kahire, 1382.
• Müslim, Ebu‟l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc (öl. 261/874), es-Sahîh, İstanbul 1413/1992.
• Nöldeke, Theodor, Geschichte des Qorâns, (Bearbeitet von Friedrich Schwally), Leibzig, 1919.
• Önkal, Ahmet, “Amr b. Âs”, DİA, İstanbul, 1991, III, 79-81.
• Önkal, Ahmet, “Ahnef b. Kays”, DİA, İstanbul, 1989, II, 174.
• Önkal, Ahmet, “Tahkim Olayı Üzerine Bir Değerlendirme”, İstem, 1/2, Konya 2003, 33-68.
• Pellat, Ch., “al-Ahnaf b. Kays”, EI2, Leiden, 1960, I, 303-304
• Reckendorf, “Ahnef”, İA, İstanbul, 1993, I, 223-224.
• Reckendorf, “Akk”, İA, İstanbul, 1993, I, 249-250.
• Serjeant, R. B., “The Caliph „Umar‟s letters to Abû Mûsâ al-Ash„arî and Mu„âviya”, JSS, XXIX (1984), s. 65-79.
• Seyf b. Ömer, ed-Dabıyyü‟l-Esedî (öl. 200/815), el-Fitnetu ve Vak'atu‟l-Cemel, thk. Ahmet Râtib Armûş, Beyrut, 1391.
• Taberî, Ebû Ca„fer Muhammed b. Cerîr b. Rüstem et-Taberî (öl. 310/922), Câmi„u‟l-Beyân „an Te‟vîli‟l-Kur‟ân, Beyrut, 1405.
• Taberî, Ebû Ca„fer Muhammed b. Cerîr b. Rüstem et-Taberî (öl. 310/922), Târîhu‟l-Umem ve‟l-Mülûk, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, I-VI, Beyrut, 1407.
• Tahmâz, Abdülhamîd Mahmûd, Ebû Mûsâ el-Eş„arî, Dımaşk, 1411/1991.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ et-Tirmizî (öl. 279/892), es-Sünen, thk. Ahmed Muhammed Şâkır vd., Beyrut, t.y.
• Tyane, E., “Hakam”, EI2, III, 72.
• Vaglieri, Laura Veccia, “Ali-Muâviye Mücadelesi ve Haricî Ayrılmasının İbâdî Kaynakların Işığında İncelenmesi”, çev., Ethem Ruhi Fığlalı, AÜİFD, Ankara, 1973, XIX, 147-150.
• Vaglieri, Laura Veccia, “Raşit Halifeler ve Emevi Halifeleri”, İslâm Tarihi Kültür
• ve Medeniyeti, çev. İlhan Kutluer, Kitabevi, İstanbul, 1997, I, 71-114.
• Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî (öl. 207/822), Kitâbu‟l- Meğâzî, I-III, thk. Marsden Jones, Kahire, 1965.
• Vekî„, Muhammed b. Halef b. Hıbbân (öl. 306/918), Ahbâru‟l-Kudât, I-II, Kahi- re, 1947.
• Vida, “Hariciler”, İA, İstanbul, 1993, V/I, 232.
• Watt, W. Montgomery, Der Islam II, Stuttgart, 1985.
• Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara 1981.
• Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Sükutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara, 1963.
• Welhausen, Julius, İslâmiyetin İlk Devirlerinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri, çev. Fikret Işıltan, Ankara, 1989.
• Wensinck, “Amr”, İA, İstanbul, 1993, I, 412.
• Ya„kûbî, Ahmed b. Ebî Ya„kûb b. Vehb el-Ya„kûbî (öl. 284/897), Târîhu‟l- Ya'kûbî, I-II, Necef, 1358.
• Yâkût, Şihâbuddîn Ebû Abdullah Yâkût b. Abdillah el-Hamevî (öl. 626/1228),
• Mu'cemu‟l-Buldân, I-V, Beyrut, 1979.
• Yıldız, Harun, Din Siyaset ve İdeoloji, Samsun, 1999.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî (öl. 747/ 1346), Siyeru A'lâmi‟n-Nubelâ, thk. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Nuaym el- Arksûsî, I-XXIII, Beyrut, 1986.
• Zettesteen, K. V., “Eş„arî”, İA, İstanbul, 1993, IV, 392-393.