KELÂMIN YENİLENMESİNE MUHALEFET TARTIŞMALARI ÜZERİNE BİR TAHLİL

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 2, 589 - 614, 30.09.2019

Faruk Sancar Muhammet Hanefi Suluoğlu

https://doi.org/10.33415/daad.583999

Öz

Osmanlı’nın son döneminde yaşanan gerilemenin neticesi olarak her alanda ıslahat ve arayışlar öne çıkmıştır. Bu yenilenme çabaları sadece siyasî ve iktisadî değil aynı zamanda bilim, felsefe ve düşünce sahasında da başlamıştı. Çünkü Batı’da değişen bilim ve felsefe, oryantalistlerin İslâm’a yönelik itham ve iddiaları ve Allah’ın varlığını inkâr eden fikir akımları özellikle kelâm ilminde yenilenmeyi gerekli kılmıştır. Dinî düşüncenin merkezinde kelâm ilmi yer aldığı için son şeyhülislâmlardan Mûsâ Kâzım Efendi de kelâm kitaplarının çağın ihtiyaçlarına göre yenilenmesini talep etmiştir. Esasen âlimlerin ve münevverlerin kahir ekseriyeti mevcut durumun sürdürülemeyeceği ve kelâm ilminin yenilenmesi gerektiğine neredeyse “icmâ” etmiştir. Ancak Hüseyin Kâzım Kadri ve Besim Atalay kelâm ilminin yenilenmesine eserlerinde sert bir şekilde karşı çıkmıştır. Fakat onların muhalefeti kelâmın yenilenmesinden ziyade kelâm ilmine toptan bir itirazdır. Bunun yanında kelâmın yenilenmesine karşı olduğu iddia edilen Şeyhülislam Mustafa Sabri Efendi ise yenilenme karşıtı değil, bizzat taraftarıdır. Ayrıca Mustafa Asım da kelâmda yenilenmenin gerekliliğini savunmuştur. Ancak son iki müellifin yenilenme talepleri muhafazakâr bir yenilenme olarak değerlendirilebilir. İşte bu makalede yukarıda zikredilen isimlerin kelâmın yenilenmesine dair yaklaşımları ve onlara dair bir takım iddialar ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yeni İlm-i Kelâm, Hüseyin Kazım Kadri, Besim Atalay, Mustafa Sabri Efendi, Mustafa Asım

An Analysis on The Discussions of Opposition to The Renovation of The Kalam

Öz

As a result of the regression experienced in the last period of the Ottoman Empire, reform and approaches in every field came to the fore. These renovation efforts began not only in political and economic terms, but also in the field of science, philosophy and thought. Because science and philosophy that changed in the West, the accusations and the claims toward Islam of the Orientalists and movements of thought that denies the existence of God necessitated renovation, especially in kalam. Since science of kalam were at the center of religious thought, Musa Kazim Efendi, who is one of the last shaykh al-Islam, demanded that books of kalam should be renewed according to the needs of the era. Essentially, the overwhelming majority of scholars and intellectuals reached a consensus almost that the current situation couldn’t be sustained and the kalam needed to be renovation. However, Hüseyin Kâzım Kadri and Besim Atalay strongly opposed the renovation of kalam in their works. Nevertheless, their opposition is a total objection to kalam rather than the renovation of kalam. In addition to this, Mustafa Sabri Efendi the shaykh al-Islam, who is claimed to be against the renovation of kalam, is not an anti-renovation but a proponent. In addition, Mustafa Asim claimed the necessity of renovation of kalam. However, the renovation demands of the last two authors can be regarded as a conservative renovation. In this article, the approaches of the scholars about the renovation of the kalam and some claims about them are discussed.

Anahtar Kelimeler

New Science of Kalam, Hüseyin Kazım Kadri, Besim Atalay, Mustafa Sabri Efendi, Mustafa Asım

Kaynakça

• Akbulut, Ahmet. “Şeyhulislâm Mustafa Sabri ve Görüşleri”. İslâmi Araştırmalar Dergisi. 6/1, (1992). 32-43.
• Albayrak, Nureddin. “Hüseyin Kâzım Kadri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18: 554-555. (İstanbul: TDV Yayınları, 1998).
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması I-IV. İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1996.
• Altıntaş, Ramazan. İslâm Düşüncesinde İşlevsel Akıl. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Atalay, Besim. “İlm-i Kelâm Meselesi-I”, İslâm Mecmuası. Necm-i İstikbal Matbaası: Yıl 3, 4/44, (1334). 912-914.
• Atalay, Besim. “İlm-i Kelâm Meselesi-II: Din Akıl ile Tartılabilir mi”, İslâm Mecmuası, Necm-i İstikbal Matbaası: Yıl 3, 4/45, (1334). 928-930.
• Baloğlu, Adnan Bülent. “Sebilürreşad Dergisinde ‘Yeni İlmi Kelam’ Tartışmaları”. İzmirli İsmail Hakkı Sempozyumu. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. 265-311.
• Bayram, İbrahim. “Son Devir Osmanlı Şeyhülislâmlarından Mustafa Sabri Efendi’nin Dinî Düşüncesi”. İstanbul: Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi. 2014.
• Carullah, Mûsâ. Büyük Mevzularda Ufak Fikirler. Yay. Haz. Mûsâ Bilgiz. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2001.
• Carullah, Mûsâ. Kitabü’s-Sünne. Yay. Haz. Mehmet Görmez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Çelebi, İlyas. “Modern Dönem Kelam Çalışmalarının Temel Sorunları Üzerine”. 73-104. Modern Dönemde Dini İlimlerin Temel Meseleleri-İlmi Toplantı. İstanbul: İsam Yayınları, 2007.
• Çetin, Rabiye. “Tanzimat’tan Günümüze Kelâm’ı Yenileme Çalışmaları-I”. Dini Araştırmalar. 16/42, (Ocak-Haziran 2013). 9-38.
• Düzgün, Şaban Ali. Ed. Kelâm el Kitabı. Ankara: Grafiker Yayıncılık, 2012.
• er-Râzî, Fahreddîn. el-Muhassalu Efkâri’l-Mütekaddimîn ve’l-Müteahhirîn mine’l-Ulemâi ve’l-Mütekellimîn. Nşr. Taha Abdurrauf Sad. Beyrut: Mektebet-ü Külliyat-ı Ezheriyye, 1984.
• Filibeli Ahmed Hilmi, Huzur-ı Akl-ı Fende Maddiyyun Meslek-i Dalaleti. Daru’l-Hilâfe İstanbul: Hikmet Matbaa-i İslâmiyyesi, 1332.
• Gökdağ, Kamuran. “Mustafa Sabri Efendi”. İslâm Düşünce Atlası I-III. İstanbul: Konya Büyük-şehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Gölcük, Şerafeddin. Kelâm Tarihi. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2012.
• Gölcük, Şerafettin -Süleyman Toprak. Kelâm Tarih Ekoller Problemler. Konya: Tekin Yayınevi, 2001.
• İzmirli, İsmail Hakkı. “ Yeni ilm-i Kelam”. Sebilü’r-Reşad. 21/528-529, (1341). 58-59.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. “Sebîlürreşâd Cerîde-i İslâmiyyesine”, Sebîlürreşâd, 21/546, (1341) 207-210.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. “Sebîlürreşâd Cerîde-i İslâmiyyesine”. Sebîlürreşâd, 21/532-533. (1341). 92-93.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. 20. Asırda İslâmiyet, Sad. Ertuğrul Özalp. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. Felaha Doğru. İstanbul: Tanin Matbaası, 1331.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. İslâm’ın Avrupa’ya Son Sözü. Sad. Ömer Hakan Özalp. İstanbul: Pınar Yayınları, 1999.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. İstikbale Doğru. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şurekası, 1331.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. Yirminci Asırda İslâmiyet. İstanbul: Evkaf-ı İslâmiyye Matbaası, 1339.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. Ziya Gökalp’in Tenkidi. Haz. İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1989.
• Kara, İsmail Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi I-III. (İlaveli Üçüncü Baskı). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 1997.
• Kara, İsmail. Din İle Modernleşme Arasında. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• Karaman, Hayreddin. Gerçek İslâm’da Birlik. İstanbul: Nesil Yayınları, tsz.
• Karataş, Cağfer. Ana Hatlarıyla Kelâm Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Kılavuz, Ahmet Saim. Ana Hatlarıyla İslâm Akaidi ve Kelâm’a Giriş. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Kurucu, Ali Ulvi. Hatıralar-2. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2009.
• Musa Kâzım, “Kütüb-i Kelâmiyyenin İhtiyâcât-ı Asra Göre Islah ve Te’lîfi, Beyne’l-Müslimin Mezahib-i Muhtelifenin Tevhidi, Medreselerde Tedrisatın Islahı”. Sırât-ı Müstakim. 2/52, (1327). 377-379.
• Musa Kâzım, Külliyat. Sad. Ferhat Koca. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Mustafa Asım, “Ehl-i İslâm ve Ulum-I” Beyânü’l-Hak. Dersaadet: Yıl 1, 2/45, (1328 ). 975-977.
• Mustafa Asım, “Ehl-i İslâm ve Ulum-II” Beyânü’l-Hak. Dersaadet: Yıl 1, 2/46, (1328). 987-990.
• Mustafa Sabri, “Din-i İslâm’da Hedef-i Münakaşa Olan Mesâilden”, Beyânü’l-Hak, 4/102, (1329). 1890-1894.
• Mustafa Sabri, “Dini Müceddidler”. Sebilü’r-Reşâd. 17/18, (1337). 5-6.
• Mustafa Sabri, “Talebe-i Ulûma”. Beyânü’l-Hak. 2/33, (1325). 764-768.
• Mustafa Sabri, “Terakki Edelim Fakat Müslüman Kalmak Şartıyla”. Sebilü’r-Reşad.17/431-432, (1337). 113-115.
• Mustafa Sabri, Mevkıfu’l-Akl ve’l-İlm ve’l-Âlem min Rabbi’l-âlemîn ve İbâdihi’l-Mürselîn I-IV. Kahire: Dar-u İhya-i Kütübi’l-Arabiyye, 1369-1950.
• Mustafa Sabri, Yeni İslâm Müctehidlerinin Kıymet-i İlmiyesi. İstanbul: Daru’l- Hilafeti’l- Aliyye Matbaası, 1337/1335.
• Ogan, M. Raif. “Mezhepleri Birbirine Yaklaştırma”, Yeni Sebilü’r-Reşad, 74, (1950). 371-373.
• Özervarlı, M. Sait. Kelâmda Yenilik Arayışları. İstanbul: İsam Yayınları, 1998.
• Rıza, M. Reşid. Muhaveratu’l-Muslih ve’l-Mukallid. Trc. Ahmed Hamdi Akseki. Daru’l-Hilafe: Amidi Matbaası, 1332.
• Sancar, Faruk. “Selef Geleneğinde Fahreddin er-Razi’ye Yöneltilen Metodik Eleştiriler”. İslam Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin er-Râzî. Ed. Ömer Türker-Ömer Demir. İs-tanbul: İsam Yayınları, 2013, 579-602.
• Şevketî, Eşref Efendizâde. Medaris-i İslâmiyye Islahat Programı. İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1329.
• Topal, Şevket. “Ziya Gökalp’in İçtima-i Usul-i Fıkıh Önerisi ve İzmirli İsmail Hakkı’nın Karşı Eleştirisi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1/2, (2012). 7-25.
• Topaloğlu, Bekir. Kelâm İlmi Giriş. İstanbul: Damla Yayınevi, tsz.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Mustafa Sabri Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31:350-353. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yüce, Nuri. “Besim Atalay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4:43-44. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.