AN ANALYTICAL STUDY ON THE CLASSIFICATION OF RIGHTS IN ISLAMIC LAW

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 2, 755 - 799, 30.09.2020

Haci Mehmet Günay , Adnan Hoyladı

https://doi.org/10.33415/daad.728251

Cited By: 1

Öz

There are intensive discussions on the concept of right that is one of the most basic concepts of today's judicial systems and rights are subjected to detailed classifications from different angles. In the Continental European judicial system, rights are first placed in a dual distinction as public and private, and a general and common understanding is adopted that public rights emerge from public law and private rights from private law. Although it is one of the important central concepts of Islamic law, this concept has not been dealt with regularly and in a holistic manner under separate titles in classical fiqh works. It has been handled in different areas of fiqh, in proportion to its relevance to the issue and in a scattered manner. Also, in these works, all types and sub-types of the concept of right have not been subject to general classifications by stating the relations among them. It is seen that the few qualified studies carried out in this regard in the contemporary period are not at a level to fill the gap in this field. The aim of this study is to make a general and holistic classification of the types of rights, which are dealt with in a scattered way in the classical and contemporary literature, as well as revealing the relations and connections between them as much as possible. In addition, in this study, some determinations and suggestions about where modern human rights can be included in the general rights classification, which have not been emphasized in the classical literature but have become very important today.

Anahtar Kelimeler

Right, Allah's right, mixed rights, human rights, person's rights, property rights, personal rights

İSLAM HUKUKUNDA HAKLARIN TASNİFİ ÜZERİNE ANALİTİK BİR İNCELEME

Öz

Günümüz hukuk sistemlerinin en temel kavramlarından biri olan hak kavramı üzerinde yoğun tartışmalar yapılmakta ve haklar farklı açılardan ayrıntılı tasniflere tabi tutulmaktadır. Kara Avrupası hukuk sisteminde haklar, önce kamu ve özel şeklinde ikili bir ayrıma konu edilmekte, kamu haklarının kamu hukukundan, özel hakların da özel hukuktan doğduğu şeklinde genel ve yaygın bir anlayış benimsenmektedir. Hak kavramı İslam hukukunun da merkezi kavramlarından biri olmasına rağmen bu kavram klasik fıkıh eserlerinde müstakil başlıklar altında bütüncül bir şekilde ele alınmamış, daha çok fıkhın değişik alanlarında ve ilgili olduğu konularla bağlantısı ölçüsünde dağınık bir şekilde işlenmiştir. Ayrıca bu eserlerde hak kavramı bütün çeşitleri ve alt türleriyle aralarındaki içlem-kaplam ilişkileri de kurularak genel tasniflere konu edilmemiştir. Bu konuda çağdaş dönemde gerçekleştirilen az sayıdaki nitelikli çalışmanın da bu alandaki boşluğu henüz dolduracak düzeyde olmadığı görülmektedir. Bu çalışmanın amacı öncelikle klasik ve çağdaş literatürde dağınık bir şekilde ele alınan hak türlerinin mümkün mertebe aralarındaki ilişki ve bağlantıları da açığa çıkaracak şekilde genel ve bütüncül bir tasnifini yapmaktır. Ayrıca bu çalışmada klasik literatürde üzerinde pek durulmayan ama günümüzde oldukça önemli hale gelen insan haklarının genel hak tasnifi içinde nerelerde yer alabileceğine dair bazı tespit ve önerilere yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Allah hakkı, kul hakkı, müşterek hak, şahıs varlığı hakları, mal varlığı hakları, karma hak

Kaynakça

• Acar, Halil İbrahim. “Talak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 39. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Akipek, Jale G. Türk Eşya Hukuku (Aynî Haklar). Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 2. Basım, 1972.
• Âmidî, Seyyidu’d-Dîn Ali b. Ebî Ali el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzak Afîfî. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
• Apaydın, Yunus. “Velâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 13. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Armağan, Servet. İslam Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2015.
• Aybakan, Bilal. “Furû Fıkıh Sistematiği Üzerine”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/2 (2006), 5-32. https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=makale-goruntule&id=AV_RexayoDuH9Br_b1i_
• Aybakan, Bilal. “Hapis Hakkı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 16. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Aybakan, Bilal. “Vekalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 43. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Aydın, Mehmet Akif. “Deyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 9. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Aydın, Mehmet Akif - Hamidullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 26. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedreddîn el-. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed el-. el-İnâye Şerhu’l-Hidâye. Kahire: Dâru’l-Fikr, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “Hak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 15. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Bardakoğlu, Ali. “Hidane”. C. 17. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Bilge, Necip. Hukuk Başlangıcı. Ankara: Turhan Kitabevi, 12. Basım, 1998.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuki İslamiye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Birsin, Mehmet. İslam Hukukunda İnsan Hakları Kuramı. İstanbul: Düşün Yayınları, 2012.
• Buhârî, Abdülaziz b. Ahmed el-. Keşfu’l-esrar şerhu Usûli’l-Pezdevî. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslamî, ts.
• Cevziyye, İbn Kayyım Muhammed b. Ebî Bekr el-. İ‘lâmu’l-muvakkıîn. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selman. Riyad: Daru İbni’l-Cevzî, 1423.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali el-. Kitâbu’t-Ta’rîfât. thk. Yayınevi Heyeti. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf el-. el-Cem ve’l-fark. thk. Abdurrahman b. Selâme İbn Abdullah. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2004.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Abdulmelik b. Abdurrahman el-. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salah b. Muhammed İbn Avîda. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Çalış, Halit. “İslam Hukuku Literatüründe Eşya Hukukunun Temel Kavramları ve Konu ve Kapsam Açısından Milk Terimi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2/ (2003), 185-205.
• Çalış, Halit. İslam Hukukunda Özel Mülkiyete Getirilen Sınırlamalar. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Mubah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Nesep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 32. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Düreynî, Fethî. el-Hak ve medâ sultanu’d-devle. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1984.
• Ebû Sünne, Ahmed Fehmi. en-Nazariyyetu’l-âmme li’l-muâmelât fî’ş-şeriati’l-İslâmiyye. Kahire: Matbaatu Dâru’t-Te’lîf, 1968.
• Ebû Zehra, Muhammed. el-Milkiye ve Nazariyyetu’l-akd. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1996.
• Emini, M. Emin. “Hak Kavramı”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 12/ (2004), 203-216. http://dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/download/705/657
• Fenârî, Muhammed b. Hamza el-. Fusûlu’l-bedâi fî usûli’ş-şerâi’. thk. Muhammed Hüseyin Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2006.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali el-. el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi şerhi’l-Kebîr. Beyrut: Mektebetu’l-İlmiyye, ts.
• Gâmidî, Abdüllatif b. Saîd el-. Hukûku’l-insân fî’l-İslâm. Akademiyyetu Nâyifi’l-Arabiyye li’l-Ulûmu’l-Emniyye, 2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-. el-Menhûl min ta’lîkâti’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heytû. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1998.
• Günay, Hacı Mehmet. İslam Hukukunda ve Osmanlı Uygulamasında Kamu Malları. İstanbul: Şule Yayınları, 2001.
• Günay, Hacı Mehmet. “Mal Varlığı Kavramı ve Yeni Gelir Kalemlerinin Zekâtı”. Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Hacak, Milk. “Milk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 30. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Hafîf, Ali el-. el-Hak ve’z-zimme. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2010.
• Haraşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-. Şerhu Muhtasarı Halil. Bulak: el-Matbaatu’l-Kübra’l-Emiriyye, 1317.
• Hasan, Seyyid Abdülhalim Muhammed. el-Vekâle fî şerîati’l-İslâmî. USA: Mecmeu’l-Fukahai’ş-Şerîa, 2004.
• Hubeylî, Sâmî. el-Hukûku’l-Mücerrede fi Fıkhi’l-Maliyyi’l-İslâmî. Ürdün: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, Külliyyetu’d-Dirâseti’l-Ulyâ, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Hûlî, Ahmed Mahmud el-. Nazariyyetu’l-hak. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2003.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz. Reddu’l-muhtâr alâ’d-Durri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdu’ş-şerîati’l-İslâmî. thk. Muhammed el-Habîb ibn el-Hûce. Katar: Vezâratu’l-Evkâf, 2004.
• İbn Hümâm, Kemaleddin Muhammed b. Abdülvâhid. Fethu’l-kadîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî - Abdulfettah Muhammed el-Hılv. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim b. Ali Cemaleddin. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynü’d-Dîn b. İbrahim b. Muhammed. Bahru’r-râik, an Kenzi’d-dekâik. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Receb, Abdurrahman b. Ahmed. el-Kavâid. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Receb, Abdurrahman b. Ahmed. Takrîru’l-kavâid ve tahrîru’l-fevâid. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selman. el-Huber: Dâru İbn Affân, 1419.
• İsfahânî, Râgıp el-. Müfredâtü’l-elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Karâfî, Ebû’l-Abbas Şehâbeddîn Ahmed b. İdrîs el-. Envâru’l-burûk fî envâi’l-furûk. Kahire: Âlemu’l-Kutub, ts.
• Kâsânî, Alâu’d-Dîn Ebû Bekr b. Mes’ûd el-. Bedâiu’s-sanâi fî tertîbi’ş-şerâi. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986.
• Köse, Saffet. İslam Hukukunda Hakkın Kötüye Kullanılması. İstanbul: İFAV Yayınları, 1997.
• Lâhim, Abdülkerim b. Muhammed el-. Şerhu Tuhfeti ehli’t-taleb fî tecrîdi usûli kavâidi İbn Receb. Riyad: Dâru Kunûzi İşbiliye, 2010.
• Leknevî, Muhammed Abdülhalim b. Muhammed Emin el-. Kameru’l-akmâr li nûri’l-envâr fî şerhi’l-Menâr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.
• Mahmasânî, Subhi. en-Nazariyyetu’l-âmme li’l-mûcebâti ve’l-ukûb. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1972.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Şeyh Ali Muhammed Muavvad. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1999.
• Mavsîlî, Abdullah b. Muhammed el-. el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-muhtar. thk. Mahmûd Ebû Dakîka. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1937.
• Midilli, Muharrem. “Allah Hakkı ve Kul Hakkı Arasında Hanefi Ceza Hukukunun Kamusallığı”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2017), 65-87. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/358711
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Şeref en-. el-Mecmû’ şerhu’l-Mühezzeb (mea tekmileti’s-Subkî ve’l-Mutîî). Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Osman, Muhammed Ra’fet. el-Hukûk ve’l-vâcibât ve’l-alâkâtu’t-düveliyye fi’l-İslâm. Kahire: Dâru’d-Dıyâ, 1991.
• Özen, Şükrü. “Velâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 43. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Öztürk, Osman. Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle. İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı, 1973.
• Râfiî, Ebû’l-Kâsım Abdülkerim b. Muhammed er-. el-Azîz şerhu’l-Vecîz el-marûf bi Şerhi’l-Kebîr. thk. Ali Mahmud Iyâz - Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Sa’d, Nebil İbrahim. el-Medhal ile’l-kânûn nazariyyetu’l-hak. Kahire: Menşûrâtu’l-Halebiyyi’l-Hukûkıyye, 2010.
• Sargın, İzzet. “İslam Hukuk Düşüncesi Bağlamında İnsan Hakları ve Devletin Bütünlüğü”. İnsan Hakları ve Din (Sempozyum). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Semerkandî, Ebû’l-Leys Muhammed b. Ahmed es-. Tuhfetu’l-fukaha. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• Senhûrî, Abdürrezzak es-. Masâdiru’l-hak fi fıkhi’l-İslamî. Beyrut: Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, 1997.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed es-. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed es-. Usûlu’s-Serahsî. thk. Ebû’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Sülemî, Ebû Muhammed İzzeddîn b. Abdi’s-Selâm es-. el-Fevâid fî ihtisâri’l-makâsıd. thk. İyâd Hâlid et-Tabbâğ. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1416.
• Sülemî, Ebû Muhammed İzzeddîn b. Abdi’s-Selâm es-. Kavâidu’l-ahkâm fî masâlihi’l-enâm. thk. Tâhâ Abdurrauf Sa’d. Kahire: Mektebetu’l-Külliyyeti’l-Ezher, 1991.
• Şâtıbî, İbrahim b. Musa b. Muhammed eş-. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âl Selman. el-Huber: Dâru İbn Affân, 1997.
• Şentürk, Recep. “Farklı Dünya Medeniyetlerinde İnsan Hakları: İnsan Haklan Bildirgelerine Dayalı Karşılaştırmalı Bir İnceleme”. Kur’an ve Sünnete Göre Temel İnsan Hakları. ed. Muhsin Demirci. 21-51. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Şirbînî, Şemsü’d-Dîn Muhammed b. Ahmed el-. Muğni’l-muhtâc ilâ marifeti meânî elfâzi’l-minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1994.
• Yayla, Mustafa. İslam Hukukunda İnsan Hakları ve Eşitlik. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Zarâbûzû, Cemâleddîn. Hukûku’l-insan fî’l-İslâm. Riyad: Vezâratu’ş-Şuûni’l-İslâmî ve’l-Evkâf ve’d-Da’ve ve’l-İrşâd, 1437.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhal ile Nazariyyeti’l-iltizamâti’l-âmme. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1999.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Abdullah ez-. el-Mensûr fî kavâidi’l-fıkhiyye. Kuveyt: Vezâratu’l-Evkâf, 2. Basım, 1985.
• Zevâvî, Muhammedî Ferîde. el-Medhal li ulûmi’l-kanûniyye nazariyyetu’l-hak. Cezayir: el-Müessesetu’l-Vataniyye li Funûni’l-Matbaıyye, 2000.