HİCRÎ II. VE III. ASIRLARDA YAŞAYAN HANEFÎ FAKİHLERİN RESMÎ GÖREV ALMA TUTUMLARI AÇISINDAN SİYASÎ OTORİTE İLE İLİŞKİLERİ

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 1, 143 - 178, 31.03.2021

Soner Duman , Adnan Hoyladı

https://doi.org/10.33415/daad.727980

Öz

Hanefîler, teşekkül döneminde siyasî otoriteyle çeşitli sebeplerle ilişki kurmuşlardır. Mezhebin kendisine izafe edildiği Ebû Hanîfe, Emevîler ve Abbâsîler döneminde siyasî otoriteye mesafeli durmuş onların resmî görev tekliflerini geri çevirmiştir. Ebû Hanîfe’nin kendisine yapılan görev tekliflerini kabul etmemesinin nedenleri olarak Emevî ve Abbâsî idarelerinin Ehl-i beyte karşı takınmış olduğu katı tutum, Emevî ve Abbâsî iktidarlarının Müslümanların istişaresi ve hür iradeleriyle vermiş oldukları biatle seçilmesi gerektiği ilkesine muhalif olarak istişare olmaksızın ve baskı ile biat almaları, Ebû Hanîfe’nin mevcut şartlarda siyasî otoriteye tabi olarak görev alması dışarıdan meşruiyetinde sıkıntı olan bir iktidara tam meşruiyet verdiği şeklinde okunacağı endişesi gibi ihtimaller sayılabilir. Ebû Hanîfe’nin öğrencileri arasında ve sonraki nesillerde onun bu tutumunu benimseyenler olmasına karşın Züfer, Ebû Yûsuf, Muhammed b. Hasan gibi önde gelen öğrencileri yanında sonraki nesil Hanefîlerden de siyasî idarenin resmî görev tekliflerini kabul edenler olmuştur. Resmî görev alan Hanefî fakihlerin bu kararlarında mezhebin yayılmasına katkıda bulunma, şeriatın gerekleri doğrultusunda kadılık görevinin yerine getirilmesi, halifenin talebi gibi sebepler etkili olmuştur. Resmî görev almayanların kararlarında ise Ebû Hanîfe’den farklı olarak, ilimle meşgul olma istekleri, sağlık durumlarının el vermemesi gibi kişisel nedenler etkili olmuştur. Bunun yanında bazı dönemlerde, devletin siyasal politikaları çerçevesinde Hanefî fakihlerin kadı atamalarında öncelikli tercih edildikleri bazı dönemlerde de arka planda kaldıkları görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, hanefi mezhebi, hanefiler, siyasi otorite, kadı

Relatıons of Hanafıs Wıth the Polıtıcal Authorıty in Terms of Theır Attıtude of Takıng Offıcıal Duty in the 2nd And 3rd Centurıes of Hıjrı

Öz

Hanafis established relations with the political authority for various reasons during their formation period. Abu Hanifa, to whom the sect was attributed, stood aloof from from the political authority during the period of the Umayyads and Abbasids, and refused their official job offers. The strict attitude of the Umayyad and Abbasid administrations towards the Ahl al-Bey with whom Abu Hanifa had close relations was influential in this preference. In addition, the ideas that the caliph should be elected with the consultation and allegiance of Muslims, that the Umayyads and Abbasids did not come to power in this way, that the allegiance that were taken by force would be invalid, and the concern that they would legitimize them if they accepted the proposal of the political authority were influential in this attitude. Among Abu Hanifa's students and in the following generations, there were those who adopted this attitude. On the other hand, along with his prominent students such as Zufer b. Huzeyl, Abu Yûsuf, Muhammed b. al-Hasan, there were also those who accepted the official positions of the political administration from the next generation Hanafis. While the aim of spreading Abu Hanifa's thoughts was effective in this attitude first, this attitude was a personal choice in the following periods.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Hanafi sect, Hanafis, Political authority, Qadi

Kaynakça

• Afgânî, Mevlevî Muhammed Molla Abdülkadir. Ukûdü’l-cümân fî menâkıbı imâmi’l-â‘zam Ebî Hanîfeti’n-Nu‘mân (Tahkîk ve Dirâse). Câmiatü’l-Melik Abdülaziz, Külliyyetü’ş-Şerîa ve’d-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1399.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu’tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Atalan, Mehmet. “Ebû Hanîfe ve Ali Oğulları”. Dini Araştırmalar Dergisi 8/24 (2006), 157-168.
• Bedir, Murteza. “Ebû Hafs el-Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. Ek 1. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Bedir, Murteza. “Hanefî Mezhebinin Abbâsî Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyumu. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
• Bekcerî, Ebû Abdullah Muğallatâ b. Halîc. İkmâlü Tehzîbi’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Âdil İbn Muhammed - Usâme İbn İbrahim. Kahire: Dâru’l-Fâruku’l-Hadîse, 2001.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin. Menâkıbü’ş-Şâfiî. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Turâs, 1970.
• Doğan, İsa. “Ebû Hanîfe’nin Dinî ve Siyasî Duruşu”. Samsun 19 Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2006), 37-46.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdullah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1974.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kûb b. İbrahim el-Ensârî. el-Harâc. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. Ebû Hanîfe. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 3. Basım, 1960.
• Ebû’l-Fellâh, Abdülhayy b. Ahmed el-Akerî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri min zeheb. thk. Mahmûd el-Arnâvûd. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdât. thk. Beşşâr Avvad. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdât ve zuyûluhü. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Havvâ, Ahmed Saîd. el-Medhal ilâ mezhebi’l-imâm Ebî Hanîfeti’n-Nu‘mân. Cidde: Dâru’l-Endelüsi’l-Hadrâ, 2002.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yûsuf. el-İntikâ fî fedâili’s-selâseti’l-fukahâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn el-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mulûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn el-Mukaffa’, Abdullah. Âsâru İbni’l-Mukaffa’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1989.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fedâ İsmail b. Ömer el-Kureyşî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Dâru Hicr, 2003.
• İbn Kutluboğa, Eb’u’l-Fidâ Zeynüddîn Kâsım. Tâcu’t-terâcîm. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• İbn Mâze, Burhaneddin Mahmud b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fî’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Sa’d el-Bağdâdî, Ebû Abdullah Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbn Yunus, Abdurrahman b. Ahmed. Târîhu İbn Yunus el-Mısrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421.
• İbnü’l-Avvâm es-Saudî, Ebû’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Yahyâ. Fedâilü Ebî Hanîfe ve ahbâruhu ve menâkibühü. thk. Latîfu’r-Rahmân el-Behrâicî. Mekke: el-Mektebetü’l-İmdâdiyye, 2010.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah. Târîhu İsfahân/Ahbâru İsfahân. thk. Seyyid Hasan Kesrevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Kallek, Cengiz. “Esed b. Furât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/366-367. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
• Kâtip Çelebî, Mustafa Ahmed. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmûd Abdülkadir el-Arnavûd. İstanbul: Mektebetü İrsîkâ-İRCİCA, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-müellifîn. Beyrut: Dâru’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Kelbî, Ebû’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf el-. Tehzîbu’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvad Ma’rûf. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1980.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Bulûğu’l-emânî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1998.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. el-İmtâ‘ bi sîreti’l-imâmeyn. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Lemehâtu’n-nazar fî sîreti’l-imam Züfer. Kahire: Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, ts.
• Kınalızâde, Ali b. Emrullah İbn Hanâî. Tabakâtu’l-Hanefiyye. thk. Muhy Hilâl es-Serhân. Bağdat: Riâsetu Dîvâni’l-Vakfi’s-Sünnî, 2005.
• Kindî, Ebû Amr Muhammed b. Yûsuf. Kitâbu’l-vulât ve kitâbu’l-kudât. thk. Muhammed Hasan İsmail - Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Kureşî, Abdülkadir b. Muhammed b. Muhammed Ebî’l-Vefâ. Cevâhiru’l-mudiyye fi tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Dâru Hicr, 1993.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Leknevî, Ebû’l-Hasanât Abdülhayy el-. Fevâidu’l-behiyye fî terâcîmi’l-Hanefiyye. thk. Muhammed Bedrettin Ebû’l-Firâs en-Ne‘sânî. Mısır: Dâru’s-Saâde, 1324.
• Madelung, Von Wilfred. “Horasan ve Mâverâünnehirde İlk Mürcie ve Hanefîliğin Yayılışı”. çev. Sönmez Kutlu. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33/1 (1994).
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Ahkâmu’s-sultâniyye. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvad - Adil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Mavsîlî, Abdullah b. Muhammed. el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-muhtar. thk. Mahmûd Ebû Dakîka. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1937.
• Mekkî, Muvaffak b. Ahmed - Kerderî, Hâfızüddîn b. Muhammed. Menâkıbu Ebî Hanîfe. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1981.
• Merginânî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ebî Bekir. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Tallâl Yûsuf. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Narşahî, Ebû Bekir Muhammed b. Ca‘fer. Târîh-i Buhârâ. çev. Erkan Göksu. Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbihi. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Söylemez, M. Mahfuz. Bedevilikten Hadârîliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu, 2001.
• Şirâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali. Tabakâtu’l-fukahâ. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1970.
• Temîmî, Takıyyüddîn b. Abdülkâdir ed-Dârî. et-Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettah Muhammed el-Hulv. Kahire: Lecnetü İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, 1970.
• Uzunpostalcı, Mustafa vd. “Ebû Hanîfe”. C. 10. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Vâizu Belhî, Ebû Bekir Abdullah b. Ömer. Fedâilü Belh. çev. Abdullah Muhammed b. Muhammed Belhî. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1350.
• Vekî’, Ebû Bekir Muhammed b. Halef ed-Dabbiyyi’l-Bağdâdî. Ahbâru’l-kudât. thk. Abdülaziz Mustafa el-Merâğî. Mısır: el-Mektebetu’t-Târihiyyetü’l-Kübrâ, 1947.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Menâkıbı imam Ebî Hanîfe ve sahibeyhi. thk. Ebû’l-Vefâ el-Afgânî - Muhammed Zâhid el-Kevserî. Haydarâbâd: Lecnetü İhyâi’l-Meârifi’n-Nu’maniyye, 4. Basım, 1419.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnavûd. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtu’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.