On the Possible Effects of the Mujaddidī-Khālidī Interpretation in an Arabic Maqtal Published in the 19th Century Egypt: Some Considerations on the Writing Process of Nūr al-ʿAyn fī Mashhad al-Ḥusayn

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 2, 639 - 669, 30.09.2021

Elnura Azizova

https://doi.org/10.33415/daad.926941

Öz

During the fourteen centuries of Islamic history, only a few events have been discussed regarding their religious-political effects as much as the Karbalā Event (Muḥarram 10, 61/October 10, 680). In the historical process, the Karbalā Event has caused the formation of Maqtal al- Ḥusayn genre as a specific literary genre within the literature of the Muslim peoples. One of the Arabic maqtals that have not been subjected to sufficient investigation in terms of socio-cultural history is Nūr al-ʿAyn fī Mashhad al-Ḥusayn, attributed to the Shāfiʿī-Ashʿarī scholar Abū Isḥāq al-Isfarāinī (d. 418/1027). Applying the document analysis method, the article attempts to determine the period in which the maqtal was written, based on the dates of its appearing in the literature, its manuscripts and printed copies. Using the comparative analysis method, the article makes assumptions about the religious and cultural environment in which the maqtal was written based on its peculiar aspects among the Arabic maqtals.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Karbalā, Ḥusayn ibn ʿAlī, Abū Isḥāq al-Isfarāinī, Maqtal al-Ḥusayn

XIX. YÜZYIL MISIR’INDA YAYINLANMIŞ ARAPÇA BİR MAKTELDE MÜCEDDİDÎ HÂLİDÎ YORUMUN MUHTEMEL ETKİLERİ ÜZERİNE: NÛRU’L-‘AYN FÎ MEŞHEDİ’L HÜSEYN’İN YAZIM SÜRECİNE DAİR BAZI MÜLAHAZALAR

Öz

On dört asırlık İslam tarihinde çok az olay 10 Muharrem 61 (10 Ekim 680) yılında vukû bulmuş Kerbelâ Vak‘ası kadar dinî-siyasî etkileri açısından tartışılmıştır. Tarihi süreç içerisinde Kerbelâ olayı Müslüman halkların edebiyatında başlı başına bir tür olarak “Maktelü’l-Hüseyn”lerin oluşmasına sebep olmuştur. Sosyo-kültürel tarih açısından yeterli incelemeye tâbî tutulmamış Arapça maktellerden biri Şâfiî-Eş‘arî alimi Ebû İshâk el-İsferâyinî’ye (ö. 418/1027) ait olduğu ileri sürülen Nûru’l-‘ayn fî meşhedi’l-Hüseyn’dir. Bu makalede doküman analizi metodu kullanılarak Nûru’l-‘ayn’ın literatüre geçtiği dönem tespit edilecek, aynı zamanda mevcut yazma ve matbû nüshalarının tarihlerinden hareketle yazıldığı süreç ortaya konmaya çalışılacaktır. Ardından karşılaştırmalı yöntem kullanılarak Arapça makteller içinde kendine özgü yönlerinden hareketle eserin yazıldığı dinî ve kültürel çevreyle ilgili varsayımlarda bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam tarihi, Kerbelâ, Hz. Hüseyin, Ebû İshâk el-İsferâyinî, Maktelü’l-Hüseyn

Kaynakça

• Abdullah b. Muhammed. Kurretü’l-‘ayn fî ahzi se’ri'l-Hüseyn. Tunus: Matba‘atü’l-Menâr, 1960.
• Abdullatipov, Abdul-Kadyr I͡usupovich. “Shikhammat Kadi Baĭbulatov iz Ėrpeli”. Sufizm na Kavkaze: Sbornik stateĭ. 27-40. Makhachkala: T͡sentr iranistiki fakulʹteta vostokovedknii͡a DGU, 2009.
• Ahlwardt, Wilhelm. Die Handschriften – verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin: verzeichniss der Arabischen handschriften. 1-10 Cilt. Berlin: A.W. Schade’s Buchdruckerei, 1887-1899.
• Akça, Hakan. “Kumuk Türkçesiye Yazılmış Bir Kerbelâ Mersiyesi: ‘Kurûbü’l-belâ’”. Milli Folklor 18/69 (2006), 28-37.
• Akça, Hakan. Kumuk Türkçesiyle Bir Kerbela Mersiyesi Kurubü’l-Bela: İnceleme-Metin-Gramatikal Indeks. Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Algar, Hamid. “Hâlidiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Algar, Hamid. “Kürdî, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/564-565. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Algar, Hamid. “Mektûbât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/11-12. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Aliyev, Abdul Ali. Dağıstan’da Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Dinler Tarihi Araştırması. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Ayğan, Fadıl. Muhammed b. Ca‘fer es-Sanhaci’nin “Şehru Akideti Ebî İshak el-İsferayini” Adlı Eserine Göre Ebu İshak el-İsferayini’nin Kelami Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Azi̇zova, Elnura. “Ebû Mihnef’ten Ebû İshâk el-İsferâyinî’ye Arapça Bir Maktelin Anatomisi: Nûru’l-Ayn fî Meşhedi’l-Hüseyn Üzerine Bazı Tespitler”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/42 (2020), 315-341. https://doi.org/10.17335/sakaifd.769861
• Azizova, Elnure. Kerbelâ Vak’ası. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn. ed. Kilisli Rıfat Bilge - İbnülemin Mahmud Kemal İnal. 1-2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951-1955.
• Baybolatoğlu, Şihammat Kadı. Hüseyinni Kitabı. Timurhan Şûrâ, y.y., 1329/1911.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur Supplementband. 1-3 Cilt. Leiden: E.J.Brill, 1937-1942.
• Browne, Edward G. Descriptive Catalogue of the Oriental MSS. Cambridge: the University Press, 1932.
• Câfer Sâdık. Misbâhu’ş-şerî‘a. Beyrut: Müessesetü’l-a‘lemî li’l-matbûât, 1980.
• Cûde el-Mehdi, Ahmed el-Bedevî. “Mısır’da Nakşibendîlik”. Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası
• Gümüşhânevî Sempozyumu: İlim ve İrşadla Geçen Bir Ömür. ed. Hür Mahmut Yücer. 482-485. İstanbul: Bağcılar Belediyesi, 2014.
• De Jong, Frederick. Sufi Orders in Ottoman and Post-Ottoman Egypt and the Middle East: Collected Studies. İstanbul: İsis yayıncılık, ts.
• Ebû Mihnef, Lût b. Yahyâ. Kitâb Hikâyeti’l-Muhtâr fî ahzi’s-se'r. Beyrut: Müessesetü’l-a’lemyyi lilmatbû‘ât, 1414/1993.
• Ebû Mihnef, Lût b. Yahyâ. Maktelü’l-Hüseyn ve masra‘u ehli beytihi ve ashâbihi fî Kerbelâ. Kum: Menşûrât-i Rızâ, 1391.
• Erginli, Zafer - Erol, İbrahim. “İsmâil Sirâceddin-i Şirvânî-i Kürdemiri ve Kafkaslarda Nakşibendiyye-i Hâlidiyye Kolları”. Usûl: İslam Araştırmaları 33 (2020), 131-159.
• Gündüz, İrfan. “Gümüşhânevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/276-277. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Günther, Sebastian. “Maqatil Literature in Medieval Islam”. Journal of Arabic Literature 25 (1994), 192-212.
• Halvetî, Şeyh Abdülfettâh b. Ebû Bekr er-Ressâm eş-Şâfi‘î. Nûru’l-‘ayn fî zikri meşhedi’l-Hüseyn. Riyad: Mektebetü’l-melik su’ûd, 3068, 14.
• Hayrî, Abdülcevâd. el-Kısasu’ş-şa‘bî: el-Kısasu’s-sûfiyye. Beyrut: Menşûrâtü’l-Cemel, 2010.
• Hillî, İbn Nemâ. Müsîrü’l-ehzân va münîrü sübüli’l-eşcân. Kum: Matba‘atü’l-Emîr, 1406.
• İbn Tâvûs, Ali b. Mûsâ. el-Lühûf fî katle’t-tüfûf. Beyrut: Müessesetü’l-‘ilmiyyi li’l-matbû‘ât, 1414/1993.
• İmâm Rabbânî, Ahmed Sirhindî. Mektûbât-ı Rabbânî. çev. Abdülkadir Akçiçek. 1-3 Cilt. İstanbul: Dergah ofset, 1998.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec. Makâtilü’t-Tâlibiyyîn. ed. es-Seyyid Abbas Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1946.
• İsferâyinî, Ebû İshâk. Nûru’l-‘ayn fî meşhedi’l-Hüseyn. Tunus: Matba‘atü’l-Menâr, 1960.
• İsferâyinî, Ebû İshâk. Nûru’l-‘ayn fî meşhedi’l-Hüseyn. Tahran: İdare-i Mahtutat, 32888, 1a-80b.
• İsferâyinî, Ebû İshâk. Nûru’l-‘ayn fî meşhedi’l-Hüseyn. Tahran: Ketabhâne-i Meclis-i Şûrâ İslâmî, 5985, 1a-80b.
• İsferâyinî, Ebû İshâk. Nûru’l-‘ayn fî meşhedi’l-Hüseyn. Tahran: Ketabhâne-i Meclis-i Şûrâ İslâmî, 12844, 1a-80b.
• İsferâyinî, Ebû İshâk. Nûru’l-‘ayn fî meşhedi’l-Hüseyn. Kahire: Mektebetü’l-cumhûriyyeti’l-‘arabiyye, ts.
• Kanazi, George. “The Massacre of al-Ḥusayn b. ʿAlī: Between History and Folklore”. Studies in Canonical and Popular Arabic Literature. ed. Shimon Ballas - Reuven Snir. 23-36. Toronto: York Press, 1998.
• Kılıç, Ünal. Tartışmaların Odağındaki Halîfe Yezîd b. Muâviye. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2001.
• Litvak, Meir. “Encounters between Shi‘i and Sunni ‘Ulama’ in Ottoman Iraq”. Division and Ecumenism in Islam: The Sunna and Shi‘a in History. ed. Ofra Bengio - Meir Litvak. 69-86. New York: Palgrave-McMillan, 2011.
• Litvak, Meir. Shi’i Scholars of Nineteenth-Century Iraq: The ‘Ulama’ of Najaf and Karbala’. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Madoeuf, Anna. “Mulids of Cairo: Sufi Guilds, Popular Celebrations and the ‘Roller-Coaster Landscape’ of the Resignified City”. Cairo Cosmopolitan: Politics, Culture and Urban Space in the New Globalized Middle East. ed. Diane Singerman - Amar Paul. 465-487. Kahire: Kahire Amerikan Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Merevî, Alî b. Hasan b. Şeyh Musa. Kurretü’l-‘ayn fî şerhi se’ri’l-Hüseyn. Berlin: Staatsbibliothek, Petermann, 631, 1a-96b.
• Miroğlu, İsmet vd. “Yezîd”. İslâm Tarihi Ansiklopedisi. 163-165. İstanbul: İhlas Matbaacılık, Gazetecilik ve Sağlık Hizmetleri, ts.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Türkiye Tarihinde İslâm’ın Diğer Yönü: Anadolu’da Şiîlik Unsurunu Yeniden Düşünmek ve İsmaili Etkisi Hakkında Bazı Yorumlar”. Kemal Karpat’a Armağan: Karpat Koca Bir Çınar. ed. Kaan Durukan vd. çev. İlknur Güzel. 15-33. İstanbul: Alfa Basım Yayın, 2014.
• Orazaev, Gasan. “Araboi͡azychnye Proizvedenii͡a v Tvorchestve Abusufʹi͡ana Akaeva”. Istorii͡a, Arkheologii͡a i Ėtnografii͡a Kavkaza 14/4 (2018), 53-62.
• Orazaev, Gasan. “Istochniki Dli͡a Izuchenii͡a Istoricheskoĭ Dialektologii Kumykskogo I͡azyka i Istorii Kumykskoĭ Literatury”. Rukopisnai͡a I Pechatnai͡a Kniga V Dagestane: Sbornik stateĭ. 71-86. Makhachkala: Dagestanskiĭ Nauchnyĭ T͡sentr AN SSSR Institut Istorii, I͡azyka i Literatury im, G. T͡sadasy, 1991.
• Schielke, Joska Samuli. The Perils of Joy: Contesting Mulid Festivals in Contemporary Egypt. New York: Syracuse University Press, 2012.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ. Mu‘cemü’l-matbû‘âti’l-‘Arabiyye ve’l-mu‘arrebe. 1-2 Cilt. Kahire: Matba‘atu Serkis, 1346/1928.
• Sindawi, Khalid. “The Head of Ḥusayn Ibn ʿAlī: Its Various Places of Burial and the Miracles that it Performed”. Holy Places in the Israeli-Palestinian Conflict: Confrontation and Co-existence. ed. Marshall J. Breger vd. 264-273. London: Routledge, 2009.
• Sindawi, Khalid. “The Image of Ḥusayn Ibn ‘Alī in ‘Maqātil’ Literature”. Quaderni di Studi Arabi 20-21 (2002-2003), 79-104.
• Tabatabâî, Muhakkik Abdülazîz. Ehl-i Beyt fi’l-mektebeti’l-‘arabiyye. Kum: Âlu’l-Beyt, 1417.
• Taberî, Ebû Câfer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’t-Taberî. ed. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. 1-11 Cilt. Beyrut: Dârü Süveydân, 1967.
• Taftazânî, Ebü’l-Vefâ. “Mısır’da Sûfî Tarikatların Tarihî Gelişimi ve Günümüzdeki Durumları”. çev. Mustafa Aşkar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (1996), 535-552.
• Talmon-Heller, Daniella vd. “Vicissitudes of a Holy Place: Construction, Desctruction and Commemoration of Mashhad Ḥusayn in Ascalon”. Der Islam 93/1 (2016), 182-215.
• Tosun, Necdet. “Silsile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/206-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Trimingham, John Spencer. The Sufi Orders in Islam. Oxford: Oxford University Press, 1971.
• Uludağ, Süleyman. “Hâlidiyye/Anadolu’da Hâlidilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/296-299. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Üstün, İsmail Safa. “The Ottoman Dilemma in Handling the Shi‘i Challenge in Nineteenth-Century Iraq”. Division and Ecumenism in Islam: The Sunna and Shî’a in History. ed. Ofra Bengio - Meir Litvak. 87-103. New York: Palgrave-McMillan, 2011.
• Weismann, Itzchak. The Naqshbandiyya: Orthodoxy and Activism in a Worldwide Sufi Tradition. London: Routledge, 2007.
• Winter, Michael. “Egyptian and Syrian Sufis Viewing Ottoman Turkish Sufism: Similarities, Differences, and Interactions”. The Ottoman Middle East: studies in honor of Amnon Cohen. ed. Eyal Ginio vd. 93-111. Leiden: E.J.Brill, 2014.
• Wüstenfeld, Heinrich Ferdinand. Der Tod des Husein ben ’Ali und die Rache: Ein historischer Roman aus dem Arabischen. Göttingen, 1882.
• Yavuz, Salih Sabri. “İsferâyînî, Ebû İshâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/515-516. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.