HADİS USULÜNDE BİR İNTİHAL VAKASI: İBN EBİ’D-DEM VE TEDKÎKU’L-ʿİNÂYE ADLI ESERİ

Yıl 2022, Cilt: 22 Sayı: 1, 123 - 153, 31.03.2022

Yusuf Acar

https://doi.org/10.33415/daad.1041161

Öz

Bu makalede, hadis usulü kaynaklarında çok sık olmasa da İbnü’s-Salâh’a (öl. 643/1245) itiraz bağlamında ismi geçen İbn Ebi’d-Dem’in (öl. 642/1244) ve Tedkîku’l-ʿınâye fî tahkîki’r-rivâye adlı kitabının Mukaddimetu İbni’s-Salâh ile olan ilişkisi ele alınmaktadır. Tedkîku’l-ʿınâye’nin intihal olduğu yönünde Şemsuddîn es-Sehâvî’nin (öl. 902/1497) iddiası ile eserin tahkik heyetinin kanaatinin örtüşmesi sebebiyle söz konusu iki eser mukayeseli okunarak aralarındaki ilişki tespit edilmeye çalışılmıştır. Henüz İbnü’s-Salâh hayattayken eseri hakkında çalışma yapılmış olması ve bunun da intihal niteliğini taşıması fevkalade dikkat çekicidir. Şekil, yöntem ve muhteva açısından Tedkîku’l-ʿınâye’deki intihalin boyutlarının ve niteliğinin ortaya konması bu araştırmanın temel hedefidir. Bu arada bahse konu eserin sahip olduğu bazı orijinal yönleri ile müellifinin İbnü’s-Salâh’a yaptığı birtakım eleştirilere de dikkat çekilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İbnü’s-Salâh, İbn Ebi’d-Dem, Eleştiri, İntihal

A Case of Plagiarism in Uṣūl al-Hadith: Ibn Abi al-Dam and His Book Tadqīq al-‘Ināyah

Öz

In this article, the relevance of Tadqīq al-‘Ināyah of Ibn Abi’l-Dam (d. 642/1244), whose name is mentioned in the context of objection to Ibn al-Ṣalāḥ (d. 643/1245) although not very often, to Muqaddimah Ibn al-Ṣalāḥ is discussed. Ba-sed on Şams al-Din al-Sakhāwī’s (d. 902/1497) claim that Tadqīq al-‘Ināyah is plagiarism and the book’s critical edition committee being of the same opinion, it is tried to determine the relationship between the two works by reading them comparatively. It is very remarkable that there was a study on Ibn al-Ṣalāḥ’s work while he was still alive, and that it contained plagiarism. The main objective of this research is to reveal the dimensions and nature of plagiarism in Tadqīq al-‘Ināyah in terms of form, method and content. In the meantime, the paper will draw researchers attention to some of the original aspects of the work in question and to some criticisms of its author against Ibn al-Ṣalāḥ.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Ibn al-Ṣalāḥ, Ibn Abi’l-Dam, Criticism, Plagiarism

Kaynakça

• Aba, Veli. Hatîb el-Bağdâdî’nin Hadis Usulü Anlayışı. Konya: Palet Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Arslan, Ali. “Mukaddimetü İbni’s-Salâh İsimli Eser Üzerine Yapılan Çalışmalar”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/5 (2017), 2459-2474. http://www.itobiad.com/tr/download/article-file/369569
• Atan, Abdullah Hikmet. Dâru’l-Hadis Müessesesinin Ortaya Çıkışı ve İlk Dönem Dımaşk Dâru’l-Hadisleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Bağcı, H. Musa. “Hadis Çalışmalarının Gerileme Dönemlerinde Hadiste İçtihad Kapısının Kapatılması Sorunu”. İslam’ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri. 541-576. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bedir, Murtaza. “Mütekaddimîn ve Müteahhirîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 32/186-188. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Brockelmann, Carl. Târîḫu’l-edebi’l-ʿarabiyyi. çev. ʿAbdulḥalîm en-Neccâr. Kahire: Dâru’l-Me’ârif, 1959.
• Cürcânî, ʿAli b. Muḥammed b. ʿAli es-Seyyid eş-Şerîf, ʿAli Zevîn. el-Muḫtaṣar fî ʿulûmi’l-ḥadîs̱. Riyâd: Mektebetu’r- Ruşd, 1. Basım, 1407–1987.
• Çakan, İsmail Lutfi. Hadis Edebiyatı. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 1989.
• Ebu’l-Fidâ’, ʿImâdüddîn İsmâʿîl b. ʿAli. el-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer. 4 Cilt. Mısır: el-Matbaatu’l-Hüseyniyye el- Mısriyye, 1. Basım, ts.
• Erdoğan, Tunahan. “Hadiste İctihad Kapısı Kapanmış mıdır?” 5. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı. 37-55. İlmi Etüdler Derneği, 2016. https://doi.org/10.12658/TLCK.5.3.B003
• Eren, Muhammet Emin. “Moğultay b. Kılıç’ın İbnu’ṣ-Ṣalāḥ ile Derdi Ne İdi?: Memlük Dönemi Hanefilerin Hadisçi Olarak Var Olma Mücadelesi”. Hadis ve Ulema. İs-tanbul: İSAV, 2021.
• Evgin, Abdulkadir. “Hadis’e Dayalı Bazı Problemlerin Günümüze Yansımaları”. Dinî Araştırmalar Dergisi 5/13 (2002), 177-186.
• Fâsî, Taḳıyyüddîn Muḥammed b. Aḥmed. el-ʿIḳdu’s̱-s̱emîn fî târîḫi’l-beledi’l-emîn. thk. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAtâ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’Ilmiyye, 1. Ba-sım, 1998.
• Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Soru-nu. Ankara: TDV Yayınları, 1. Basım, 1997.
• Hatamleh, Thamer. “Menhecü’z-Zerkeşî fi’n-Nüket ʿalâ İbni’ṣ-Ṣalâḥ Muḳârane maʿa menheci İbn Ḥacer fî Nüketih”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2015), 452-474.
• Hizmetli, Sabri. “İbn Ebü’d-Dem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/455-456. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• ʿIrâkî, Ebu’l-Faḍl Zeynüddîn ʿAbdurraḥîm b. el-Ḥüseyn. Ṭarḥu’t-tes̱rîb fî şerḥi’t-Taḳrîb. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, ts.
• İbn Cemâʿa, Ebû ʿAbdillâh Bedruddîn Muḥammed b. İbrâhîm el-Hamevî. Meşyeḫatu İbn Cemâʿa. thk. Muvaffaḳ b. ʿAbdilḳâdir. Beyrut: Dâru’l-Arabi’l-İslâmî, 1. Basım, 1988.
• İbn Ebi’d-Dem, Ebû İsḥâḳ Şihâbüddîn İbrâhîm b. ʿAbdillâh el-Ḥamevî. Tedḳîḳu’l-ʿınâye fî taḥḳîḳi’r-rivâye. thk. Râmiz Hâc Hasen ve Arkadaşları. 2 Cilt. Medine: Merke-zü’l-Basâir li’l-Bahsi’l-İlmiyyi, 1. Basım, 2015.
• İbn Ebi’d-Dem, Ebû İsḥâḳ Şihâbüddîn İbrâhîm b. ʿAbdillâh el-Ḥamevî. Tedḳîḳu’l-ʿınâye fî taḥḳîḳi’r-rivâye. el- Mektebetu’l-Vaṭaniyye bi’l-Cezâir, 544, 163 varak. Erişim 17 Kasım 2021.
• İbn Ḥacer, Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî el-ʿAsḳalânî. en-Nüket ʿalâ kitâbi İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Rabîʿ b. Hâdî ʿUmeyr el- Medḫalî. Medîne: ʿImâdetü’l-Baḥs̱i’l-ʿIlmî bi’l-Câmiʿati’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1984.
• İbn Ḥacer, Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî el-ʿAsḳalânî. Fetḥu’l-Bârî Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muḥammed Fuâd ’Abdülbâkî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1. Basım, 1959.
• İbn Ḥacer, Ebû’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlî el-ʿAsḳalânî. Nüzhetu’n-naẓar fî tavḍīḥi Nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥi ehli’l-es̱er. thk. ʿAbdullah b. Ḍayfillâh er-Raḥīlī. Riyâd: Matbaa-tu Sefîr, 1. Basım, 1422–2001.
• İbn Mulaḳḳin, Ebû Ḥafṣ Sirâcuddîn ʿÖmer b. ʿAli. el-İʿlâm bi fevâidi Umdeti’l-aḥkâm. thk. ʿAbdülazîz b. Aḥmed el- Müşeyḳîḥ. 11 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Âsıme, 1. Basım, 1997.
• İbn Mulaḳḳin, Ebû Ḥafṣ Sirâcuddîn ʿÖmer b. ʿAli. et-Tevḍîḥ li şerḥi’l-Câmi‘i’ṣ-Ṣaḥîḥ. thk. Dâru’l-Felâḥ li’l-Baḥs̱i’l-ʿIlmî ve Taḥḳîḳı’t-Türâs̱. 36 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1. Basım, 2008.
• İbn Noḳṭa, Ebû Bekr Muʿînuddîn Muḥammed b. ʿAbdilġanî. Ikmâlu’l-Ikmâl. thk. ʿAbdulḳayyûm ʿAbdi Rabbi’n- Nebî. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Kurâ’, 1. Basım, 1410–1989.
• İbn Noḳṭa, Ebû Bekr Muʿînuddîn Muḥammed b. ʿAbdilġanî. İkmâlu’l-İkmâl. thk. ʿAbdulḳayyûm ʿAbdurabbinnebî. 5 Cilt. Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, 1. Ba-sım, ts.
• İbn Raslân, Ebu’l-ʿAbbâs Şihâbüddîn Aḥmed b. Hüseyn er-Ramlî. Şerḥu Süneni Ebî Dâvûd. thk. Ḫâlid er-Rabâṭ editörlüğünde heyet. 20 Cilt. Mısır: Dâru’l-Felâh, 1. Basım, 2016.
• İbn Tağrî Berdî, Ebu’l-Meḥâsin Yusuf b. Tağrî Berdî b. ʿAbdillâh. el-Menhelü’ṣ-ṣâfî ve’l-müstevfâ baʿde’l-vâfî. thk. Muḥammed Muḥammed Emîn. 7 Cilt. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısrıyye el-Âmme li’l-Kütüb, ts.
• İbn Vâṣıl, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Sâlim el-Ḥamevî. Müferricü’l-kürûb fî aḫbâri benî Eyyûb. thk. Hasaneyn M. Rebî ve Cemâleddin eş-Şeyyâl. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb, 1957.
• İbnu’l-Ḥanbelî, Ebû ʿAbdillâh Raḍıyyuddin Muḥammed b. İbrâhîm el-Hanefî. Ḳafvu’l-es̱er fî ṣafvi ʿulûmi’l-es̱er. thk. ʿAbdulfettâḥ Ebû Ġudde. Halep: Mektebetu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1408–1987.
• İbnu’lʿImâd, ʿAbdulḥay b. Aḥmed b. Muḥammed. Şeẕerâtu’ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Maḥmûd el-Arnavût, ʿAbdulḳâdir el-Arnavût. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1986.
• İbnu’r-Rifʿa, Ebu’l-ʿAbbâs Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAli. Kifâyetu’t-tenbîh fî şerḥi’t-Tenbîh. thk. Mecdî Muḥammed Surûr Bâsim. 21 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 2009.
• İbnu’ṣ- Ṣalāḥ, Ebū ʿOmer ʿOs̱mān b. ʿAbdirraḥmān eş-Şehrazūrī. Maʿrifetu envâʿi ʿilmi’l-ḥadîs̱. thk. Nûreddîn ʿItr. Dımaşk-Beyrût: Dâru’l-Fikr-Dâru’l-Fikri’l-Muâṣır, 1. Basım, 1986.
• İbnu’ṣ- Ṣalāḥ, Ebū ʿOmer ʿOs̱mān b. ʿAbdirraḥmān eş-Şehrazūrī. Ulûmu’l-Hadîs Hadis İlminin Ana Konuları. çev. Abdullah Aydınlı. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 2019.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemalüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî. Kitâbu’l-mevḍû‘ât mine’l-ehâdîs̱i’l-merfû‘ât. thk. Nureddin Boyacılar. 4 Cilt. Riyad: Advâü’s-Selef, 1. Ba-sım, 1997.
• Kahraman, Hüseyin. “İbnu’ṣ-Ṣalâḥ ve ʿUlûmu’l-Ḥadîs̱’i”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (1994), 335-342. http://isamveri.org/pdfdrg/D00193/1994_6/1994_6_KAHRAMANH.pdf
• Ḳasṭallânî, Aḥmed b. Muḥammed b. Ebî Bekr b. ‘Abdilmelik el-Mıṣrî. İrşâdü’s-sârî li şerḥi’l-Buḫârî. 10 Cilt. Mısır: el- Matbaatü’l-Kübrâ el-Emiriyye, 6. Basım, 1323.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halîfe Mustafa b. Abdillah. Keşfu’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerafettin Yaltkaya - Rıfat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Maârif Matbası, 1. Basım, 1941.
• Kesgin, Salih. “Hadis Usul Tarihindeki Yeri Bağlamında Kâdî İyâz’ın (v. 544/1149) el-İlma’ İla Ma’rifeti Usuli’r- Rivaye ve Takyidi’s-Sema’ Adlı Eseri”. Ondokuz Ma-yıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 61-81.
• Kettânî, Ebû ‘Abdillâh Muḥammed b. Ca‘fer b. İdrîs el-Ḥasenî. er-Risâletü’l-müstaṭrafe (Hadis Literatürü). çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayıncılık, ts.
• Koç, İbrahim. Günümüz Arap Dünyasında Hadis Usulü Tartışmaları. Ankara: TDV Ya-yınları, 1. Basım, 2021.
• Koçyiğit, Talat. “ʿIlmu Uṣûli’l-Ḥadîs̱ veya ʿIlmu Muṣṭalaḥi’l-Ḥadîs̱”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/ (1969), 117-135.
• Maabdeh, Yaḥya Zakareya. “el-Muṣannefât fi’n-nüketi’l-ḥadîs̱iyye ʿavâmilu neş’etihâ ve mecâlâtihâ”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi XXI/1 (2021), 451-484.
• Maḳrîzî, Ebû Muḥammed Taḳıyyüddîn Aḥmed b. ʿAlî. el-Muḳaffâ’l-kebîr. thk. Muḥam-med el-Yaʿlâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2. Basım, 2006.
• Moğoltay, Ebû ‘Abillah ‘Alâüddîn Moğoltay b. Kılıç. İṣlâḥu Kitâbi İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Nâṣır ʿAbdulazîz Ferac Aḥmed. 2 Cilt. Riyâd: Advâü’s-Selef, 1. Basım, 2007.
• Molla ʿAliyyu’l-Ḳârî, Nûruddîn ʿAli b. Sulṭân Muḥammed el-Heravî. Şerḥu Nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥâti ehli’l-es̱er. thk. Muḥammed Nizâr-Hüşeym Nizâr. Beyrut: Dâru’l-Erḳâm, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Şeref b. Mürî. el-Mecmû’ şerḥu’l-Müheẕẕeb. Dârü’l-Fikir, 1. Basım, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Şeref b. Mürî. et-Taḳrîb ve’t-teysrîr li maʿrifeti süneni’l-beşîri’n-neẕîr fî uṣûli’l- ḥadîs̱. thk. Muḥammed ʿOs̱mân el-Ḫuşt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1. Basım, 1985.
• Özben, Zübeyde. “Hanefiler’in Mukaddime Temelli Hadis Usulü Litaratürüne Katkısı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 36 (2016), 1-31.
• Özşenel, Mehmet. “Bir Kriz Dönemi Âlimi Olarak İbnu’ṣ-Ṣalâḥ ve Eseri ʿUlûmu’l-Ḥadîs̱”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007), 55-68.
• Ṣafedî, Ṣalâḥuddîn Ḫalîl b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavût-Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İḥyâi’t- Turâs̱, 2000.
• Seḫâvî, Ebu’l-Ḫayr Şemsüddîn Muḥammed b. ‘Abdirrahmân, İbrâhîm Bâcis ʿAbdulmecîd. el-Cevâhir ve’d-durer fî tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Ḥacer. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1999.
• Seḫâvî, Ebu’l-Ḫayr Şemsüddîn Muḥammed b. ʿAbdirraḥmân. Fetḥu’l-muġîs̱ bi şerḥi Elfiyeti’l-ḥadîs̱. thk. Ali Hüseyin Ali. 4 Cilt. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 1. Basım, 2003.
• Suyûṭî, Ebu’l-Faḍl Celâlüddîn ‘Abdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed. Tedrîbu’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevâvî. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1. Basım, 2005.
• Sübkî, Ebû Naṣr Tâcüddîn ʿAbdülvehhâb b. ʿAlî b. ʿAbdilkâfî. Ṭabaḳâtü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 10 Cilt. Riyad: Dârü’l-Hicr, 2. Basım, 1413.
• Şirbînî, Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫatîb. Muġni’l-muḥtâc ilâ ma‘ri-feti me‘âni’l-Minhâc. thk. Muavvad Ali Muhammed, Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 6 Cilt. Beyrut, 1. Ba-sım, 1994.
• Tuğlu, Nuri. “Hadis İlminde Kitap Esaslı Sıhhat Tespiti Üzerine Bazı Mülahazalar (Ḥâkim en-Neysâbûrî ve İbnu’ṣ- Ṣalâḥ Özelinde)”. Dinî Araştırmalar Dergisi 15/41 (2012), 136-155.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOsmân b. Ḳaymaz et-Türkmânî. Siyeru Aʿlâmi’n- nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavut v.dğr. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOsmân b. Ḳaymaz et-Türkmânî. Teẕkiratu’l-ḥuffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1998.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdillâh Bedrüddîn Muḥammed b. Bahâdır et-Türkî. en-Nüket ʿalâ Muḳaddimeti İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Zeynülʿâbidîn b. Muḥammed Belâ Ferîc. Riyâd: Advâü’s-Selef, 1. Basım, 1998.