Assessment of Ibn al- Qūṭiyya’s Taʾrīkh iftitāḥ al-Andalus in the Context of Ideological Historiography

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 1, 67 - 99, 31.03.2024

Osman Curuk

https://doi.org/10.33415/daad.1397055

Öz

Ibn al- Qūṭiyya is portrayed as a versatile scholar in the ṭabaḳāt books, but he came to the forefront with his work Taʾrīkh iftitāḥ al-Andalus and his historiography. His extant work is among the first works on the history of Andalusia. In his work, he summarizes the events of Andalusian history until the reign of Abdurrahman III. Although his book mainly covers political events, it also includes social and cultural life information. However, we see many debates about his work and historiography. The most important of these is the issue of his ownership of Taʾrīkh iftitāḥ al-Andalus. Again, due to his Gothic origin, it was claimed that he acted privileged in the narrations about the Christian Muladís. Another controversial issue about his work is that he adopted a pro-Umayyad ideological understanding of history due to his family's closeness to the Umayyads of Andalusia. Beyond all these controversies, the work has always been associated with Ibn al- Qūṭiyya. His book was used and cited by many important Andalusian historians after him. Therefore, it is the first work written in the history of al-Andalus, and it remains vital in touching on many political and social issues.

Anahtar Kelimeler

Andalus, Ideological Historiography, Ibn al-Qūṭiyya, Visigoth

İdeolojik Tarih Yazıcılığı Bağlamında İbnü’l-Kûtiyye’nin Târîhu iftitâhi’l-Endelüs Eserinin Değerlendirilmesi

Öz

İbnü’l-Kûtiyye tabakat kitaplarında farklı ilim dallarında yetişmiş bir âlim olarak tasvir edilmiştir, fakat o yazdığı Târîhu iftitâhi’l-Endelüs isimli eseri ve tarihçiliği ile ön plana çıkmıştır. Günümüze ulaşan eseri Endülüs tarihini konu edinen ilk kitaplar arasındadır. Eserinde III. Abdurrahman (300-350/912-961) dönemine kadar Endülüs tarihine dair olayları özet olarak ele almıştır. Kitabında ağırlıklı olarak siyasi olaylara yer verse de sosyal ve kültürel hayata dair bilgilere de yer vermiştir. İlerleyen süreçte eseri ve tarihçiliği hakkında birçok tartışma ortaya çıkmıştır. Bunların başında Târîhu iftitâhi’l-Endelüs’ün ona aidiyeti meselesi gelmektedir. Ayrıca Got asıllı olmasından dolayı Hristiyan kökenli müvelledûn konusundaki rivayetlerde ayrıcalıklı davrandığı iddia edilmiştir. Eseri hakkındaki bir diğer tartışmalı konu ise ailesinin Endülüs Emevîleri ile olan yakınlığı nedeniyle Emevî yanlısı ideolojik bir tarih anlayışı benimsediği hususudur. Tüm bu tartışmalara rağmen eser, İbnü’l-Kûtiyye’ye ile anılmış ve kendisinden sonra birçok önemli Endülüs tarihçisine kaynaklık etmiştir. Dolayısıyla Endülüs tarihine dair yazılan ilk eser olması; siyasi ve sosyal birçok konuya değinmesi bakımından oldukça önemli bir eser olma özelliğini korumaktadır.

Anahtar Kelimeler

Endülüs, Tarih Yazıcılığı, İbnü’l-Kûtiyye, Vizigot

İdeolojik Tarih Yazıcılığı Bağlamında İbnü’l-Kûtıyye’nin Târîhu İftitâhi’l-Endelüs Eserinin Değerlendirilmesi

Öz

Özet:
İbnü’l-Kûtıyye tabakat kitaplarında çok yönlü bir alim olarak tasvir edilse de tarihçiliği ve yazdığı Târîhu iftitâhi’l-Endelüs isimli eseri ile ön plana çıkmıştır. Elimize ulaşan eseri Endülüs tarihine dair ilk eserler arasında yer almaktadır. Endülüs tarihine dair kaleme aldığı eserinin yanı sıra İbnü’l-Kûtıyye’nin müvelled olması ve özellikle Endülüs’te Got Krallığının son hükümdarı Witiza’nın (Gaytaşa) soyundan gelmesi onu ve eserini daha da ilgi çekici hale getirmiştir. Kûtiyye ailesi Endülüs’ün fethiyle birlikte Emevilerle yapmış oldukları anlaşma gereği idareye her zaman yakın olmuş ve bunun neticesinde devlet idaresinde önemli görevler üstlenmişlerdir.
Târîhu iftitâḥi’l-Endelüs’ün ona aidiyeti, Got asıllı olmasından dolayı Hristiyan kökenli müvelledler konusunda ayrıcalıklı davrandığı iddialarını gündeme getirmiştir. Yine ailesinin Endülüs Emevileri ile olan yakınlığı nedeniyle Emevi yanlısı bir tarih anlayışı benimsediği fikrini meydana getirmiştir. Ayrıca eserinde tarih usulü konusunda dikkatsiz davranması ve ilmi hassasiyetinin olmaması da tenkit edildiği konular arasındadır. Zikredilen bu hususların ötesinde eseri Endülüs’ün fethine ve tarihine dair kaleme alınan önemli eserler arasındadır.
Çalışmada İbnü’l-Kûtıyye’nin Târîhu iftitâḥi’l-Endelüs isimli eseri özelinde ve zikredilen tartışmalar çerçevesinde tarihçiliği üzerine değerlendirmeler yapmayı planlamaktayız.

Anahtar Kelimeler

Tarih Yazıcılığı, Endülüs, Müvelled, Visigot

Kaynakça

• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Endülüs’te Tarih Yazıcılığı-I”. Tarihyazımı 2/2 (2020), 305-324.
• Akyürek, Yakup. Siyer Edebiyatı Endülüs. ed. Levent Öztürk. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• Ávila, María Luisa. “La proclamación (bay‘a) de Hišām II. Año 976 d.C.” Al-Qantara 1 (1980), 79-114.
• Aycan, İrfan - Söylemez, M. Mahfuz. İdeolojik Tarih Okumaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Aykaç, Mehmet. “İbn Alkame”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 19. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Barkai, Ron. Cristianos y musulmanes en la España Medieval (El enemigo ante el espejo). Madrid: Rialp, 2020.
• Bosch-Vilá, J. “Ibn al-Kūtiyya”. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 3/847-848. Leiden: E. J. Brill, 1986.
• Castilla, Juan R. “El Ta’rij 'ulama’ al-Andalus de Ibn al-Faradi en la obra del qadi ’Iyad”. Estudios onomástico-biográficos de al-Andalus. CSIC, 1989.
• Christys, Ann R. Christians in al-Andalus 711-1000. London&New York: Routledge, 2013.
• Collins, Roger. Visigothic Spain 409-711. Hoboken: John Wiley & Sons, Ltd., 2008.
• el-Merrâküşî. ez-Zeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevsûl ve’s-Sıla. thk. İhsan Abbas. 1-6 Cilt. Tunus: Darü’l- Garbi’l-Islamî, 2012.
• Feth b. Hâkān, el-Kaysî. Matmahu’l-enfüs ve mesrahu’t-teʾennüs fî mülahi ehli’l-Endelüs. thk. Şevâbike Muhammed Ali. Beyrut: Dâru ’Ammâr, 1403.
• Fierro, Maria Isabel. “Familias en el Ta’rij Iftitahal-Andalus de Ibn Al-Qutiyya”. Estudios Onomástico- Biográficos De Al-Andalus. ed. Luis Molina. 41-71. Granada: CSIC, 1990.
• Fierro, Maria Isabel. “Ibn al-Qutiyya, el hijo de la Goda”. Historia 16 217 (1994), 111-119.
• Fierro, María Isabel. “La obra histórica de Ibn al-Qutiyya”. Al-Qantara 2/10 (1989), 485-512.
• Francisco, Pons Boigues. Ensayo sobre los historiadores y géografos arábigo-españoles 800-1450. Madrid: Estb. tipogr. de San Francisco de Sales, 1989.
• Günel, Fuat. “İbnü’l-Kûtiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/117-118. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Hamevî, Yâkūt b. Abdullah el-. Muʿcemü’l-üdebâʾ. thk. İhsan Abbas. 1-7 Cilt. Beyrut&Lübnan: Dâru’l-Garbu’l- İslâmî, 1993.
• Humeydî, Muhammed b. Fûtûh. Cezvetü’l-Muktebîs fî Târîhî Ulemâi’l-Endelüs. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: Daru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1989.
• Huşenî, Muhammed b. Hâris. Ahbârü’l-fuhahâʾ ve’l-muhaddisîn. thk. Luis Molina - M. L. Álvila. CSIC, 1992.
• Ibn al-Qûtîyah, Muḥammad ibn ʻUmar. Early Islamic Spain: The History of Ibn al-Qûtîya. çev. David James. London ; New York: Routledge, 2009.
• Ibn Qutayba - Ibn al-Qūtīyah, Muḥammad ibn ʻUmar. Historia de la conquista de España de Abenalcotía el Cordobés. çev. Julián Ribera y Tarragó. Madrid: Tipografia de la Revista de Archivos, 1926.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kāsım Halef b. Abdilmelik b. Mes‘ûd b. Mûsâ. es-Sıla. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Kahire: Dâru’l- Kitâbi’l-Mısrî, ts.
• İbn Fayyâd. Aproximación a la figura de Ibn Abī-l-Fayyād y su obra histórica-Kitâbü’l-İber-. çev. Álvarez de Morales Camilo. Granada: Publicaciones del Departamento de Historia del Islam, Universidad dr Granada, 1978.
• İbn Ferhûn. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʿrifeti aʿyâni ʿulemâʾi’l-mezheb. thk. Muhammed Ahmed Ebu’n-Nûr. Kahire: Dâru’t-Türâs, 1972.
• İbn Habîb es-Sülemî. Kitâbü’t-Târîh. thk. Jorge Aguadé. Madrid: Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto de Cooperación con el Mundo Arabe, 1991.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1972.
• İbn Hayyân, Ebû Mervân Hayyân b. Halef b. Hüseyn b. Hayyân b. Muhammed b. Hayyân el-Kurtubî el- Endelüsî. el-Muktebes li İbn Hayyân el-Kurtubî V. thk. Pedro Chalmeta. Madrid: el-Ma’hadi’l İsbani el-Arabi Ii’s-Sekafe, 1989.
• İbn Hayyân, Ebû Mervân Hayyân b. Halef b. Hüseyn b. Hayyân b. Muhammed b. Hayyân el-Kurtubî el- Endelüsî. el-Muktebes min enbâʾi ehli’l-Endelüs. thk. Mahmûd Ali Mekkî. Beyrut&Lübnan: Dâru’-l-Kitâbü’l- A’rabî, 1973.
• İbnü’l-Ebbâr. Kitâbü’l-Hulleti’s-siyerâʾ. thk. Hüseyin Munîs. 1-4 Cilt. Kahire: Daru’l-Meâ’rif, 1985.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullāh b. Muhammed b. Yûsuf el-Kurtubî el-Ezdî. Târîhu ʿulemâʾi’l-Endelüs. nşr. İbrahim Ebyâri. Mısır: Dâru’l-Mektebel-Mısır, 1989.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdullah Lisanüddin Muhammed b Abdullah. Aʿmâlü’l-aʿlâm fî men bûyiʿa kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm (Târîhu İsbâniyyeti’l-İslâmiyye). thk. Évariste Lévi Provençal. Beyrut: Dâru’l-Mekşûf, 1956.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdullah Lisanüddin Muhammed b Abdullah. el-İhâta fî ahbâri Ğırnâta. thk. Muhammed Abdullah İnân. Kahire: Mektebtü’l-Hancî, 1973.
• İbnü’l-Kerdebûs. Târîhu’l-Endelüs li-İbni’l-Kerdebûs ve vasfuhu li-İbni’ş-Şebbâd. nşr. Ahmed Muhtâr el- Abbâdî. Madrid: Ma’hadi’d-Dirâsâti’l-İslâmiye, 1971.
• İbnü’l-Kûtiyye, Ebû Bekr Muhammed b. Ömer b. Abdilazîz b. İbrâhîm el-Endelüsî el-İşbîlî el-Kurtubî. Târîhu iftitâhi’l-Endelüs. thk. İbrahim Ebyâri. Kahire&Beyrut: Daru’l-Kitâbü’l-Mısrî, 1989.
• Jusani, Ibn Harit al-Jusani al-. Historia de los jueces de Córdoba. thk. Julián Ribera. Madrid: Junta para Ampliación de Estudios e Investigaciones Científicas. Centro de Estudios Históricos, 1914.
• Kâdı İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-ma‘rifeti a‘lâmi mezhebi Mâlik. thk. Muhammed Sâlim Hâşim. Beyrut&Lübnan: Daru’-l-Kütübü’l-İlmiyye, 1998.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Vaddâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/435-436. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî el-. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. I-IV Cilt. Kahire&Beyrut: Dâru’l-Fikru’l-A’rabî, 1957.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî el-. Nefhu’t-tîb min ġusni’l- Endelüsi’r-ratîb ve zikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Hatîb. thk. İhsan Abbas. 1-8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdr, 1968.
• Makki, M. A. “Egypt and Origins of Arabic Spanis Historiography”. The Formation of al-Andalus II: Language, Religion, Culture and the Sciences. ed. Maria Isabel Fierro - Julio Samsó. 204-211. London & New York: Ashgate Publishing, 1989.
• Manzano Moreno, Eduardo. “Las fuentes árabes sobre la conquista de Al-Ándalus: una nueva interpretación” 59/202 (1999), 389-432.
• Marín, Manuela - Luis Molina (ed.). “Familias andalusíes: los datos del Ta’rij `ulama’ al-Andalus de Ibn al- Faradi”. Estudios onomástico-biográficos de Al-Andalus. Madrid: CSIC, 1988.
• Mones, Hussain. “The Role of Men of Religion in the History of Muslim Spain up to the End of the Caliphate”. The Formation of al-Andalus Part 2: Language, Religion, Culture and the Sciences. ed. Maribel Fierro - Julio Samsó. 51-84. Ashgate: Routledge, 1998.
• Munîs, Hüseyin. Târîhu’l-coğrâfiyye ve’l-coğrâfiyyîn fi’l-Endelüs. Madrid, 1986.
• Nichols, James Mansfield. The History of the Conquest of al-Andalus by Ibn al-Qûtîya the Cordovan: Translation and Study. Chapel Hill: University Microfilms International, 1975.
• Önal, Ramazan. “İbnü’l-Kūtıyye ve Endülüs Tarihine Dair Yazdığı Târîḫu iftitâḥi’l-Endelüs İsimli Eseri”. Tokat İlmiyat Dergisi 10/1 (2022), 193-219.
• Ör, Çiğdem Bayraktar. “İdeolojik Tarih Yazımı”. International Journal of Social and Economic Sciences 11/1 (2021), 28-40.
• Öz, Şaban. “Endülüs’te Tarih ve Kehhâle’ye Göre Endülüslü Tarihçiler”. İSTEM 14 (2009), 79-100.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Özdemir, Mehmet. “Endülüs Tarihi’nin Mevcut Kaynakları Üzerine (I) (Endülüslüler’e Ait Kaynaklar)”. İSTEM 14 (2009), 11-40.
• Özdemir, Mehmet. “Müvelledün’un Endülüs Emevileri Döneminde, Kültürel Hayattaki Yeri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34/1 (1993), 175-208.
• Palencia, Angel González. Historia de la literatura arábigo-española. Barcelona: Labor, ts.
• Quesada, Juan Martos. Historiografía Andalusí Manual De Fuentes Árabes Para La Historia De Al-Andalus. 1- 2 Cilt. Cáceres (España): Universidad de Extremadura Servicio de Publicaciones, 2022.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut&Lübnan: Dâru İhyaü’t-Türâsü’l-Arabî, 2000.
• Sakr, Muhammed Abdulhamid Îsâ. “Endülüs’te Tarih Okulunun Gelişimi”. çev. Mustafa Hizmetli. Nüsha 5 (2002), 135-162.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl es- - Kumeyha, Müfîd Muhammed. Yetîmetü’d-dehr fî mehâsini ehli’l-ʿasr. 1-4 Cilt. Beyrut&Lübnan: Daru’-l-Kütübü’l-İlmiyye, 1983.
• Sezgin, Fuat. Arap-İslam Bilimleri Tarihi. İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı, 2015.
• Tâhâ, A. Zennûn. “Endülüs’te Arap Tarih Yazıcılığının Doğuşu”. çev. Mustafa Hizmetli. AUİFD 39 (1999), 731-764.
• Ubûdî, Câsîm el-. “Kûmis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/370-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Viguera, María Jesús. “Cronistas de al-Andalus”. España. Al-Andalus. Sefarad: Síntesis y Nuevas Perspectivas. ed. Felipe Maíllo Salgado. 85-98. Salamanca: Universidad de Salamanca, 1988.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “İbn Lübâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/160-161. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed- Dımaşkī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût - Ekrem el-Bûsî. 1-25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1983.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic ez-. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lağaviyyîn. thk. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru’l-Meâ’rif, 1954.
• Una crónica anónima de ʻAbd al-Raḥmān III al-Nāsir. thk. Evariste Lévi-Provençal - Emilio García Gómez. Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto Miguel Asín, 1950.