The Spread Of Mawzū Hadiths In The Context Of Fake News Research

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 1, 249 - 278, 31.03.2024

Nergis Karaaslan , Hayati Yılmaz

https://doi.org/10.33415/daad.1397288

Öz

Fake news has recently become widespread with the development of technology, easy accessibility of the internet and active use of social media. This prevalence has attracted the attention of different fields and fake news has been the subject of various studies. Similar to the fake news of the modern era, it is also present in the history of hadith. These are the mawzū hadiths attributed to the Prophet when he did not say them. Mawzū hadiths have been produced for many different reasons, such as political, personal, and theological, and their effects have continued until today. In this study, firstly, the process of fake news spreading on the internet and the extent of its impact are discussed. Then, social psychology's research on fake news is analyzed. After discussing the emergence and importance of fake hadiths, Islamic scholars' explanations of the spread of fake hadiths were identified and compared with social psychology data. The study discusses the question, "Can social psychology's explanations of the spread of fake news provide a perspective for understanding the spread of mawzū hadith?" As a result of the research, it was found that Islamic scholars also expressed explanations similar to social psychology approaches. However, these explanations have not been addressed in systematic and independent studies. Social psychology has reached similar conclusions with its research on fake news.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Psychology, Fake Hadith, Fake News, Cognitive Processes, Identity Motivation

Sahte Haber Araştırmaları Bağlamında Mevzû Hadislerin Yayılması

Öz

Sahte haberler, teknolojinin gelişimi, internetin kolay ulaşılabilirliği ve sosyal medyanın aktif kullanımıyla son zamanlarda yaygınlık kazanmıştır. Bu yaygınlıkları farklı alanların dikkatini çekmiş ve sahte haberler çeşitli araştırmalara konu olmuştur. Modern dönemin sahte haberlerinin bir benzeri hadis tarihinde de mevcuttur. Bunlar, söylemediği halde Hz. Peygamber’e atfedilen mevzû hadislerdir. Mevzû hadisler, siyasî, şahsî ve itikâdî gibi pek çok farklı nedenle üretilmiş, yaygınlık kazanmış ve etkileri günümüze değin devam etmiştir. Bu çalışmada ilk olarak internette yayılan sahte haberlerin gündeme geliş süreci ve etkilerinin boyutu ele alınmıştır. Sonrasında sosyal psikolojinin sahte haberler konusundaki araştırmaları incelenmiştir. Mevzû hadislerin ortaya çıkışı ve önemine değinildikten sonra İslam alimlerinin mevzû hadisin yayılımına dair açıklamaları tespit edilmiş ve bu bilgiler sosyal psikoloji verileriyle karşılaştırılmıştır. Çalışma, “Sahte haberin yayılımı konusunda sosyal psikolojinin açıklamaları, mevzû hadislerin yayılımını anlamada bir perspektif sunabilir mi?” sorusunu tartışmıştır. Araştırma sonucunda sosyal psikolojinin yaklaşımlarına benzer açıklamaların İslam alimleri tarafından da dile getirildiği tespit edilmiştir. Fakat bu açıklamalar sistemli ve müstakil çalışmalarla ele alınmamıştır. Sosyal psikoloji de sahte haber konusunda yaptığı araştırmalarla benzer sonuçlara varmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Psikoloji, Uydurma Hadis, Sahte Haber, Bilişsel Süreçler, Kimlik Motivasyonu

نظرة على انتشار الأحاديث الموضوعة في سياق الأبحاث الإخبارية المزيفة في علم النفس الاجتماعي

Öz

أصبحت الأخبار المزيفة منتشرة على نطاق واسع مؤخرًا مع تطور التكنولوجيا وسهولة الوصول إلى الإنترنت والاستخدام النشط لوسائل التواصل الاجتماعي. وقد اجتذب هذا الانتشار اهتمام مختلف المجالات وكانت الأخبار المزيفة موضوع دراسات مختلفة. توجد أيضًا أخبار كاذبة مماثلة في العصر الحديث في تاريخ الحديث. هذه هرتز. وهي أحاديث موضوعة منسوبة إلى النبي. لقد تم إنتاج الأحاديث الموضوعة لأسباب عديدة مختلفة، منها لأسباب سياسية وشخصية ودينية، وانتشرت على نطاق واسع وما زال تأثيرها قائما حتى يومنا هذا. تتناول هذه الدراسة أولاً عملية انتشار الأخبار الكاذبة عبر الإنترنت ومدى تأثيرها. بعد ذلك، تم فحص أبحاث علم النفس الاجتماعي حول الأخبار المزيفة. وبعد ذكر نشأة الأحاديث الموضوعة وأهميتها، تم تحديد تفسيرات علماء الإسلام بشأن انتشار الأحاديث الموضوعة ومقارنة هذه المعلومات ببيانات علم النفس الاجتماعي. وتتساءل الدراسة: "هل يمكن لتفسيرات علم النفس الاجتماعي حول انتشار الأخبار الكاذبة أن تقدم وجهة نظر في فهم انتشار الأحاديث الموضوعة؟" ناقش السؤال. ونتيجة البحث، تبين أن التفسيرات المشابهة لمناهج علم النفس الاجتماعي قد عبر عنها علماء الإسلام أيضًا. ومع ذلك، لم يتم تناول هذه التفسيرات في دراسات منهجية ومستقلة. توصل علم النفس الاجتماعي أيضًا إلى استنتاجات مماثلة من خلال أبحاثه حول الأخبار المزيفة.

Anahtar Kelimeler

علم النفس, الحديث المزيف, الأخبار المزيفة, العمليات المعرفية, دوافع الهوية

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-hafâʾ ve müzîlü’l-ilbâs. Kahire: Mektebetu'l-Kudsî, 1351.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Esrârü’l-Merfûʿa fi’l-Ahbâri’l-Mevzûʿa. thk. Muhammed Lütfi es-Siba'. Beyrut: El-Mektebu'l-İslâmî, 1986.
• Allcott, Hunt – Gentzkow, Matthew. “Social Media and Fake News in the 2016 Election”. Journal of Economic Perspectives 31/2 (2017), 211–236.
• Allport, Floyd H. – Lepkin, Milton. “Wartime Rumors of Waste and Special Privilege: Why Some People Believe Them”. The Journal of Abnormal and Social Psychology 40/1 (1945), 3–36.
• Arechar, Antonio Alonso vd. “Understanding and Combating Misinformation Across 16 Countries on Six Continents”. Nature Human Behaviour 7 (2023).
• Aşıkkutlu, Emin. “Hadis Vaz'ının Hz. Peygamber Devrinde Başladığına Dair Rivâyetler ve Delil Değeri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2005), 5–26.
• Atik, Necmi. “Osmanlı Dönemi Hattatlarının Yazdığı Eserlerdeki Mevzu/Uydurma Hadis Problemi”. Güncel Hadis Meselelerinin Anlaşılması ve Yorumlanması. ed. İbrahim Özcoşar vd. Divan Kitap, 2022.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
• Bago, Bence vd. “Fake News, Fast and Slow: Deliberation Reduces Belief in False (but not true) News Headlines”. Journal of experimental psychology. General 149/8 (2020), 1608–1613.
• Baptista, João – Gradim, Anabela. “A Working Definition of Fake News”. Encyclopedia 2/1 (2022), 632–645.
• Bayrak, Fatih. “Sahte Haberin Sosyal Psikolojisi”. Ben, Diğerleri ve Biz: Sosyal Psikoloji. ed. Meryem Berrin Bulut. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2022.
• Boğazlıyanlıoğlu, Sevde. Hakikat Ötesi Çağında Türkiye'deki Dijital Göçmenlerin Dijital Farkındalığı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Ana Bilim Dalı, Bilişim Bilim Dalı, Yüksek Lisans, 2021.
• BuzzFeed. Erişim 27 Kasım 2023.
• Cambridge Dictionary. Erişim 5 Ekim 2023. https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/fake-news
• Cûzekānî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. İbrâhîm. el-Ebâtîl ve'l-Menâkîr ve's-Sıhâh ve'l-Meşâhîr. Varanasi: Matbaatu's-Selefiyye, 1983.
• Difonzo, Nicholas – Bordia, Prashant. Rumor Psychology: Social and Organizational Approaches / Nicholas DiFonzo and Prashant Bordia. Washington, D.C., London: American Psychological Association, 1. Basım, 2007.
• Doğruluğu Ne?, Doğruluğu Ne? - Bağımsız Doğrulama Platformu. Erişim 27 Kasım 2023. https://dogrulugune.org/
• Doğruluk Payı, Doğruluk Payı. Erişim 27 Kasım 2023. https://www.dogrulukpayi.com/
• Erul, Bünyamin. “Uydurma Rivayetlerde Peygamber Tasavvuru”. İslam'ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri: Kutlu Doğum Sempozyumu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Evans, Jonathan St B. T. “Dual-Processing Accounts of Reasoning, Judgment, and Social Cognition”. Annual review of psychology 59 (2008), 255–278.
• Farago, Laura vd. “We Only Believe in News That We Doctored Ourselves: The Connection Between Partisanship and Political Fake News”. Social Psychology 51 (2020).
• Fettenî, Cemâlüddîn Muhammed Tâhir b. Alî. Tezkiretü’l-Mevzûʿât. Mısır: İdâretu’t-Tıbâʿati’l-Münîriyye, 1343.
• Flood, Alison. “Fake news is 'very real' word of the year for 2017”. The Guardian (11 Şubat 2017). https://www.theguardian.com/books/2017/nov/02/fake-news-is-very-real-word-of-the-year-for-2017
• Güler, Bilal. “İran'da sahte içkiden ölenlerin sayısı 800'e yaklaştı”. Erişim 20 Eylül 2023. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iranda-sahte-ickiden-olenlerin-sayisi-800e-yaklasti/1822904
• Gül, Recep Emin. “Sosyal Medyada Paylaşılan Hadislerin Dinî Yaşantıya Etkisi: Balıkesir Üniversitesi Öğrencileri Örneği”. Medya ve Din Araştırmaları Dergisi 4/2 (2021), 301–315.
• Günün Yalanları, Günün Yalanları. Erişim 27 Kasım 2023. https://gununyalanlari.com/
• İbn Arrâk, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed el-Kinânî. Tenzîhü’ş-şerîʿati’l-merfûʿa ʿani’l-ahbâri’ş-şenîʿati’l- mevzûʿa. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1981.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Mukaddime I. çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1990.
• İbnu's-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. ʿUlûmü’l-hadîs. Dımeşk: Dâru'l-Fikr, 1984.
• Jaeger, Marianne E. vd. “Who Hears What from Whom and with What Effect”. Personality and Social Psychology Bulletin 6/3 (1980), 473–478.
• Kahan, Dan M. “Misconceptions, Misinformation, and the Logic of Identity-Protective Cognition”. SSRN Electronic Journal (2017). https://doi.org/10.2139/ssrn.2973067
• Kahneman, Danıel. Hızlı ve Yavaş Düşünme. çev. Osman Çetin Deniztekin – Filiz Nayır Deniztekin. İstanbul: Varlık Yayınları, 2015.
• Kandemir, M. Yaşar. Mevzû Hadisler, Menşe'i-tanıma yolları-tenkidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 8. Basım, 2014.
• Kaya, Murat. Mevzû Hadis Kültüründe Sûfî Müellifler. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Kaya, Murat. “Mevzû Hadislerin Yapısı ve Kullanım Yaygınlığı”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 31 (2016).
• Kazaz, Mete – Akyüz, Selman Selim. Sahte Haber. Konya: Literatürk, 2019.
• Kiraz, Ersel. “Sosyal Medyada Sahte Haberin Yayılmasında Kullanıcı Faktörü”. İnif E-Dergi 5 (2020), 9–24.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Istılahları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1980.
• Kunda, Ziva. “The Case for Motivated Reaoning”. Psychological Bulletin 108 (1990).
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay. el-Âsârü’l-merfûʿa fi’l-ahbâri’l-mevzûʿa. Beyrut: Dâru'l- Kutubi'l-İlmiyye, 1984.
• Malumatfuruş, Malumatfuruş - Köşe Yazarları Odaklı Doğrulama / Yanlışlama Girişimi. Erişim 27 Kasım 2023. https://www.malumatfurus.org/
• Mcıntyre, Lee. Hakikat-Sonrası. çev. Mehmet Fahrettin Biçici. İstanbul: Tellekt, 2022.
• Meryem Berrin Bulut (ed.). Ben, Diğerleri ve Biz: Sosyal Psikoloji. 1. Basım. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2022.
• Mevsılî, Ebû Hafs Ziyâüddîn Ömer. el-Muğnî ʿani’l-Hıfzi ve’l-Kitâb bi-Kavlihim Lem Yasıhha Şeyʾün fî Hâze’l- Bâb. Kahire: el-Mektebetu's-Selefiyye, 1342
• Mıtchell, Amyvd. “Americans see made-up news as a bigger problem than other key issues in the country”. Erişim 3 Ekim 2023. https://www.pewresearch.org/journalism/2019/06/05/americans-see-made-up-news- as-a-bigger-problem-than-other-key-issues-in-the-country/
• Muhammed b. Tâhir b. Alî el-Makdisî. Tezkiretü’l-Mevzûʿât. Kahire: Matbaatu's-Saâde, 1323.
• Okiç, Muhammed Tayyib. Tefsir ve Hadis Usulünün Bazı Meseleleri. İstanbul: Nûn Yayıncılık, 1995.
• Pennycook, Gordon – Rand, David G. “The Psychology of Fake News”. Trends in Cognitive Sciences 25/5 (2021), 388–402.
• Pereira, Andreavd. “Identity Concerns Drive Belief: The İmpact of Partisan İdentity on the Belief and Dissemination of True and False news”. PsyArXiv. Erişim 1 Kasım 2023.
• Prof. Dr. Sibel Karakaş Psikoloji Sözlüğü. Erişim 6 Ekim 2023. https://www.psikolojisozlugu.com/dual-process- model-ikili-islem-modeli
• Recep Emin Gül. “Sosyal Medyada Paylaşılan Hadislerin Dinî Yaşantıya Etkisi (Lise Öğrencileri Üzerinde Bir Araştırma: Balıkesir Örneği)”. GİİAS Uluslararası Günümüzde İslami İlimler Algısı Sempozyumu I: Sünnet Algısı Bildiriler Kitabı. ed. Tevhit Ayengin. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Sancaklı, Saffet. “Günümüzde Zayıf ve Mevzû Hadislerin Sahih Hadislerle Karıştırılma Problemi”. Diyanet İlmi Dergi 37 (2001).
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l- ehâdîsi’l-müştehire ʿale’l-elsine. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-Arabî, 1985.
• Sekmen, Kadir. “Hadis İlminde "Manası Sahihtir" Denilen Hadisler Üzerine Bir Tasnif Denemesi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 6 (2022).
• Silverman, Craig. “This Analysis Shows How Viral Fake Election News Stories Outperformed Real News On Facebook”. BuzzFeed (28 Şubat 2017).
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Leʾâli’l-Masnûʿa fi’l-Ahbâri’l-Mevzûʿa. Beyrut: Dâru'l-Ma'rife, 1975.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. et-Teʿakkubât ʿale’l-Mevzûʿât. Mısır: Dâru Mekketu'l- Mükerreme, 2004.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Zeylü’l-Leʾâli’l-Masnûʿa. Riyad: Mektebetu'l-Maârif, 2010.
• Şeker, Necmeddin. “İlk Dönem Tasavvuf Erbabıbın Hadis İlmine Yaklaşımı”. Ekev Akademi Dergisi 53 (2012), 111–130.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî. el-Fevâʾidü’l-Mecmûʿa fi’l-Ehâdîsi’l-Mevzûʿa. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l- İlmiyye, 1995.
• Tandoc, Edson C. vd. “Defining “Fake News””. Digital Journalism 6/2 (2018), 137–153.
• Taş, Oğuzhan – Taş, Tuğba. “Post-Hakikat Çağında Sosyal Medyada Yalan Haber ve Suriyeli Mülteciler Sorunu”. Galatasaray Üniversitesi İletişim Degisi 29 (2018), 183–208.
• Teyit - Şüpheli bilgileri inceleyen doğrulama organizasyonu. Erişim 27 Kasım 2023. https://teyit.org/
• Teyit. “Araştırma: Sahte haberle mücadele etmek için gazeteciliği değiştirmeliyiz” (29 Nisan 2017). https://teyit.org/teyitpedia/yalan-haberle-mucadele-etmek-icin-gazeteciligi-degistirmeliyiz
• Türkiye Cumhuriyeti | İletişim Başkanlığı. “Dezenformasyon Bülteni”. Erişim 23 Ekim 2023. https://www.iletisim.gov.tr/turkce/dezenformasyon-bulteni
• The Guardian. “Why Vote Leave's £350m weekly EU cost claim is wrong” (6 Ekim 2016). https://www.theguardian.com/politics/reality-check/2016/may/23/does-the-eu-really-cost-the-uk- 350m-a-week
• Uluk, Murat. Hakikat Sonrası Çağda Yeni Medya&Yalan Haber. Ankara: Dorlion, 2. Basım, 2021.
• Uyar, Ahmet. “Hadislerde Kıssa ve Kıssacıların Hadisler Üzerindeki Olumsuz Etkileri”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2015), 25–56.
• Vegetti, Federico – Mancosu, Moreno. “The Impact of Political Sophistication and Motivated Reasoning on Misinformation”. Political Communication 37/5 (2020), 678–695.
• Vosoughi, Soroush vd. “The Spread of True and False News Online”. Since 359 (2018) (Erişim 18 Eylül 2023).
• World Health Organization. “Munich Security Conference”. Erişim 2 Ekim 2023. https://www.who.int/director- general/speeches/detail/munich-security-conference
• Yalansavar, Yalansavar. Erişim 27 Kasım 2023. https://yalansavar.org/
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-iʿtidâl. thk. Ali Muhammed el-Bacevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Ma'rife, 1963.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf. Kahire: Dâru'r-Reyyân Lit-Turâs, 1987.