Vahdeti Muhabbet Meyi İle Anlatmak: Alâîyevî Mustafa Hulûsî Efendi Ve Lemaâtü’l-Berkiyye’si

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 789 - 814, 30.09.2024

Şeyda Öztürk

https://doi.org/10.33415/daad.1478250

Öz

Alâiyevî Mustafa Hulûsi Efendi 19. yüzyılda yaşamış mutasavvıf bir Osmanlı âlimidir. İbnü’l-Fârız’ın Kasîde-i hamriyye’si üzerine kaleme aldığı Lemaâtü’l-berkiyye fî şerhi Kasîdeti’l-mîmiyye’si tek matbu eseridir. Alâiyevî Mustafa Efendi’nin İbnü’l-Fârız şârihleri arasında yer almasına neden olan şerhin en dikkat çeken yönü Kasîde-i hamriyye’nin tamamına yapılmış ilk Türkçe şerh olmasıdır. Kasîde-i Hamriyye’nin ittihad kavramına dâir beyitleri çoğu şarihin şerhlerinde yer almamakla birlikte Alâiyevî Mustafa Efendi söz konusu beyitleri şerh etmiştir. Şerh bu yönüyle İbnü’l-Fârız müdâfaası misyonunu üzerinde taşımaktadır. İbnü’l-Arabî ekolüne bağlı mutasavvıf bir âlimin kaleminden yazılmış olan şerhte “müdâme” metaforu vahdet-i vücûd düşüncesi için anahtar bir kavram olarak kabul edilmiştir. Bu makalede Alâiyevî Mustafa Efendi’nin telîf ettiği Lemaâtü’l-berkiyye fî şerh-i Kasîdeti’l-mîmiyye’si incelenmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde İbnü’l-Fârız’ın hayatı ve tasavvufî şiirin tarihi seyri üzerinde durulmuş, Kasîde-i Mîmiyye şârihleri sıralanarak Alâiyevî Mustafa Efendi’nin hayatı hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra Lemaâtü’l-berkiyye şekil ve üslup açısından değerlendirilmiş, şerhte var olan tasavvufî muhtevâ ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İbnü’l-Fârız, Alâiyevî Kara Mustafa Hulûsî Efendi, Lemaâtü’l-Berkiyye Fî Şerhi Kasîdeti’l-Mîmiyye, Vahdet

Explaining Unity With The Wine Of Divine Love: Alaîyavî Mustafa Hulûsî Efendi and His Lemaâtü'l-Berkiyye

Öz

Alâiyevî Mustafa Hulûsi Efendi, a 19th-century Ottoman Sufi scholar, is renowned for his unique contribution to literary commentary with his work, Lemaâtü'l-berkiyye fî Şerh-i Kasîdeti'l-mîmiyye. This text holds significance as the first Turkish commentary on Ibn al-Farid’s Kasîde-i hamriyye, a poetic masterpiece. Unlike his contemporaries, Hulûsi Efendi's commentary delves deeply into specific couplets, particularly those highlighting the theme of unity, rather than offering a broad interpretation of the poem. His work advocates for the poetic and philosophical depth of Ibn al-Farid, particularly through the concept of “müdâme,” central to the Sufi idea of the unity of existence. The article explores the context of Hulûsi Efendi’s work, offering insights into his life, the evolution of Sufi poetry, and an analysis of the formal and mystical elements of Lemaâtü’l-berkiyye, positioning it as an essential contribution to the commentary tradition on Ibn al-Farid's poetry.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Ibn Al-Farid, Alâiyevî Mustafa Hulûsî Efendi, Lemaâtü’l-Berkiyye Fî Şerh-İ Kasîdeti’l-Mîmiyye, Unity

شرح الوحدة بشراب المعرفة : شرح القصيدة الميمية للعلائي مصطفى خلوصي أفندي

Öz

اشتهر العلائي مصطفى خلوصي أفندي، وهو عالم عثماني صوفي متميز من القرن التاسع عشر، بإسهامه الفريد في مجال التفسير الأدبي من خلال عمله الأساسي "لمعات البرقية في شرح القصيدة الميمية". يتميّز شرح خلوصي أفندي بكونه أول شرح لكامل "القصيدة الخمرية" لابن الفارض لاللغة التركية.
خلافاً لمعاصريه، ابتعد العلائي مصطفى أفندي عن الطرائق التقليدية لشرح القصيدة، حيث لم يكتفِ بتناول الموضوعات الكلية فحسب، بل تناول أيضاً ثنائيات محددة تم فيها التعبير عن الوحدة بشكل صريح. وفي هذا الصدد، يأخذ الشرح على عاتقه هدف الدفاع عن التكامل الشعري والعمق الفلسفي لعمل ابن الفارض. ولكونه شرحاً يقدمه عالم صوفي ينتمي إلى مدرسة ابن عربي، يكتسب التركيب المجازي "المحبّة" أهمية قصوى كمفهوم تأسيسي يوضّح وحدة الوجود.
وخلافاً لمعاصريه، ابتعد العلائي مصطفى أفندي عن الطرائق التقليدية لشرح القصيدة، حيث لم يكتفِ بتناول الموضوعات الكلية فحسب، بل تناول أيضاً ثنائيات محددة تم فيها التعبير عن الوحدة بشكل صريح. وفي هذا الصدد، يأخذ الشرح على عاتقه هدف الدفاع عن التكامل الشعري والعمق الفلسفي لعمل ابن الفارض. وضمن التفسير الذي يقدمه عالم صوفي ينتمي إلى مدرسة ابن عربي، يكتسب التركيب المجازي "المحبّة" أهمية قصوى كمفهوم تأسيسي يوضّح وحدة الوجود.
يتناول هذا المقال بدراسة تقييمية للشرح العلائي المذكور من حيث سماتها الشكلية والأسلوبية، مع الكشف عن الأسس الصوفية الكامنة في الشرح

Anahtar Kelimeler

التصوّف, ابن الفارض, العلائي مصطفى خلوصي أفندي, اللمعات البرقيّة في شرح القصيدة الميميّة, الوحدة

Kaynakça

• Abdürezzak Kâşânî. Istılâhatü’s-sûfiyye. çev. Abdürezzâk Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2014.
• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafa ve müzilü’l-ilbas: amma iştehere mine’l-ehâdîs [ala elsineti’n- nas]. 2 Cilt. Beyrut, 1405/ 1985.
• Ahmed Avni Konuk. Fususu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi I. thk. Mustafa Tahralı Selçuk Eraydın. 1 Cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 1987.
• Alâiyevî Kara Mustafa Efendi. Lemeâtü’l-berkiyye fi Şerhi Kasîdeti’l- Mîmiyye. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniyye, 1310/1893.
• Âlusî, Şehabeddin Mahmud. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. ed. Ali Abdülbârî Uteyye. 16 Cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l- ârifîn esmaü’l-müellifin ve asarü’l-musannifin. thk. Rifat Bilge Kilisli - İbnülemin Mahmûd Kemal İnal. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951.
• Baytar, Yaşar Seracettin. Sûfî Şair İbnu’l-Fârid, Hayatı ve Divânı. Adıyaman: İksad Yayınevi, 2020.
• Bedreddîn el-Bûrînî (son). el-Bahru’l-Fâ’iz fî Şerhi Dîvâni İbnü’l-Fârız. İstanbul: Süleymâniye Kütüphânesi, Reîsü’l-Küttâb, 00951, 252b-269b.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333/1915.
• Câmi, Abdurrahman Câmî. Nefahatü’l-Üns Evliya Menkıbeleri. çev. Mahmud Lamiî Çelebi. thk. Süleyman Uludağ - Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 2001.
• Çoban, Ali. “XV. yüzyıl Memlükler Dönemi Mısır’ında İbnü’l-Fârız Tartışmaları: Taraflar-Tenkitler”. İslam Te’lif Geleneğinde Biyografi Yazıcılığı. ed. Hidayet Aydar. 209-232. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Dâvud el-Kayserî. Vahdet-i Vücûd Felsefesi. çev. Mehmet Bayrakdar. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012. Dâvud el-Kayserî (son). Mukaddemât. çev. Hasan Şahin vd. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 1997.
• Dâvûd Kayserî. Fusûsu’l-Hikem Şerhi. 2 Cilt. İstanbul: Ketebe, 2023.
• Dâvûd-ı Kayserî. Şerhu Kasîdeti’l-Mîmiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, 01028, 028, 326b-337a.
• Dâvud-i Kayserî. Aşk Şarabı ve Hayat Kasîde-i Hamriyye Şerhi. çev. Turan Koç - Mehmet Çetinkaya. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• Dayf, Şevki. Aṣrü’d-düvel ve’l-imârât: Mısr. Kahire: Dârü’l-Ma’ârif (Târihü’l-uhibbü’l-Arabî ; 7, 1990.
• Deliktaş, Süleyman. Salâhaddin-i Uşşâkî ve Kasîde-i Hamriyye Şerhi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyatı Târihi-IV Abbasîler Dönemi (132-750/656-1258). Erzurum: Fenomen Yayınları, 2021.
• Erbilî, Muhammed Esad. Divân-ı Es’ad. İstanbul: Erkam Yayınları, 1991.
• Gazzî, Necmeddin el-. el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâḳıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. thk. Halil Mansur. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Hafâcî, Muhammed Abdül’mün’im Hafâcî. el-Edeb fi’t-Türâsi’s-sûfî. Kâhire: Mektebetü’l-Garîb, ts.
• Irâkî, Fahreddin. “Istılâhât-ı ehl-i tasavvuf”. çev. Nurettin Bayburtlugil. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1985), 345-361.
• İbn Acîbe. el-Letaifü’l-imaniyyeti’l-melekutiyye ve’l-hakaikü’l-ihsaniyyeti’l-ceberutiyye fi resaili’l-Arif billah eş-Şeyh Ahmed b. Acibe Haseni. 1 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• İbn Arabî, Ahmed Avni Konuk. Tedbîrât-ı İlâhiyye. İstanbul: İZ Yayıncılık, ts.
• İbn Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn. Tabakatü’l-evliya. thk. Nureddin Şüreybe. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2. Basım, 1994.
• İbnü’l-Fârız, Ebû Hafs. Kitâbu Dîvan-ı Ömer İbni’l-Farız. Beyrut: Matbaatü’l-Edebiyye, ts.
• İnce, Muhammet. İbnü’l-Fârız’ın Hamriyye Kasidesinin Arapça, Farsça Ve Türkçe Şerhleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayreddin vd. Karaman. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2023.
• Kâşânî, Abdürezzâk. Tasavvuf Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İZ Yayıncılık, 2004.
• Kemal Paşazâde, İbn Kemal. Şerhu Hamriyyeti İbni’l-Fârız li-İbn Kemal Paşa el-Hanefi. thk. İdris Makbul Kasûrî. İrbid: Alemü’l-Kütübi’l-Hadis (Modern Books World, 1432.
• Keyvânî, Mecdüddin. “Fars Edebiyatında Hamriyye”. çev. Çetin Kaska. Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2019), 114-118.
• Molla Cami vd. Üzüm çubuğu yaratılmadan evvel: Levâmi-i Șerh-i Kasîde-i Hamriyye Levâmî tercemesi. çev. Tahir Olgun. thk. Muhammet İnce. Fatih, İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 1. Baskı., 2021.
• Osman Nuri Karadayı. “İbnü’l-Arabî’de Güney-Ay-Yıldız Sembolizmi”. EKEV Akademi Dergisi 25/86 (ts.), 457.
• Öteleş, Zeliha. Abdülganî En-Nâblusî Şerhi Bağlamında İbnü’l-Fârız’ın Kasîde-i Tâiyye’sinde Seyr u Sülûk. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Öteleş, Zeliha. “Sadreddîn Konevî ve Takipçilerinde İbnü’l-Fârız Etkisi”. Tasavvuf, Felsefe ve Din. ed. Erdal Baykan - Fatih Kaleci. 566-573. Konya: NEÜ Yayınları, 2022.
• Özçakmak, Fatma. “TÜRK EDEBİYATINDA KASİDE-İ HAMRİYYE ŞERHLERİ VE KİTAB-I ŞERH-İ HAMRİYYE-İ FARIZİYYE”. The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS) 7/2 (27 Ağustos 2022), 106-126. https://doi.org/10.30568/tullis.1156519
• Sadreddin Konevî. Vahdet-i Vücûd ve Esasları. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İZ Yayıncılık, ts.
• Safer el-Muhibbî el-Cerrâhî. Istılâhât-ı sofiyye fî vatan-ı asliyye. İstanbul: Kırk Kandil Yayınevi, 1998.
• Saraç, Yekta. “Tasavvuf Edebiyatına Ait Temel Bir Metin ve Türk Edebiyatına Yansımaları”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 30 (2003), 445-468,.
• Suad el-Hakîm. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Sühreverdî, Şehabeddin. Avarifu’l-Maârif. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1. Basım, 1999.
• Süyuti, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn ; Ḥüsnü’l-muḥâḍara Fi Tarihi Mısr el-Kahire. thk. İbrahim Muhammed Ebu’l-Fadl. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1967.
• Uludağ, Süleyman. “İbnü’l-Fârız”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 21. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, ts.
• Vassâf, Hüseyin. Sefîne-i evliyâ. thk. Ali Yılmaz - Mehmet Akkuş. 6 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak dini Kur’an dili: (inceleme - tenkitli metin). ed. Âsım Cüneyd Köksal - Murat Kaya. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. baskı., 2021.
• Yıldırım, Yusuf. “Abdülmecid-i Sivâsî’nin Manzum Kasîde-i Hamriyye Çevirisi”. İstem Dergisi 13/25 (2015), 159.
• Yusuf Sami, Yusuf. İbnü’l-Fârız şâiru’l-hubbi’l-ilâhi. Dımaşk: Dâru’l-Yenâbî, 1994.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. el-ʿİber fî ḫaberi men ġaber. thk. Ebu Hacer M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl Besyûnî Zağlûl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Zehebi, Ebû Abdillâh Şemsüddîn. Kitâbu Mîzânü’l-İ’tidâl. thk. Ali Muhammed Basyûnî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Mârife, 1382.
• Zeliha Öteleş. “Dâvûd el-Kayserî’nin Tâiyye Şerhinde “İttihad Makāmı”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 23/45 (2020), 71-72.
• ʿAbd-ar-Razzāq al-Qāšānī. Tasavvuf sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. 1 Cilt. İstanbul: İZ Yayıncılık, 2004.
• Kutsal Kitap. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 2016.