Te’vîl Yöntemi Ve Mezhebî Kimliğinin Kur’ân Yorumuna Etkisi Bağlamında Rummânî’nin El-Camiʿ Li-İlmi’l-Kur’ân Adlı Tefsiri

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 2, 921 - 951, 30.09.2024

Burcu Dilek

https://doi.org/10.33415/daad.1493548

Öz

Muʿtezile’nin Kur’ân ve tefsir anlayışına dair görüşleri tefsir tarihinde birçok kavram ve nazariyenin tartışılmasına, sünnî müfessirlerin özellikle iʿtikadî konulardaki te’vîllerini Muʿtezile’ye muhalif bir kurguyla şekillendirmesine zemin hazırlamıştır. Böylece ayetlerin farklı yönlerden yorumlandığı bir te’vîl çeşitliliği meydana gelmiştir. Dolayısıyla Muʿtezile tefsiri, literatürde bıraktığı etki bakımından ciddi bir öneme sahiptir. Rummânî de mezhebi içerisindeki konumu ve ilmî birikimi açısından Muʿtezilî müfessirler arasında dikkat çeken bir isim olmuştur. Bununla birlikte Rummânî’nin tefsirine dair yapılan çalışmaların sınırlı olduğu söylenebilir. Bu çalışmada, müellifin tefsir yöntemi ve Muʿtezilî oluşunun ayet yorumlarına ne ölçüde yansıdığının tespiti amaçlanmaktadır. Bahsedilen amacı gerçekleştirmek için betimleyici içerik analizine başvurulmuş ve tefsirdeki mezhebî atıflar tematik olarak tasnif edilmiştir. Daha bütüncül bir değerlendirme yapabilmek adına tefsirin sınırlı bir kısmını içeren matbu nüshasının yanında, tefsir tarihinde ve çağdaş literatürde Rummânî’nin tefsirine yapılan atıflar da dikkate alınmıştır. Tefsir, ilk olarak Rummânî’nin te’vîl yöntemi ve tefsirinde başvurduğu ilimler açısından tahlil edilmektedir. Bunun yanında Rummânî’nin, Muʿtezilî esasları tefsirine ne ölçüde ve hangi kavramlarla yansıttığı analiz edilmektedir. Neticede müellifin teorik olarak bahsettiği te’vîl yöntemini tefsirine uyguladığı, mezhebî kimliğini özellikle hüsün, kubuh, aslah kavramları, Allah’ın sıfatları ve fiilleri gibi bazı konularda ayet yorumlarına tutarlı şekilde yansıttığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Muʿtezile, Rummânî, el-Camiʿ li-ilmi’l-Kur’ân

تفسير الرمّاني الجامع لعلم القرآن في سياق منهج التأويل وتأثير الهوية المذهبية على تفسير القرآن

Öz

آراء المعتزلة في فهم وتفسير القرآن مهدت الطريق لمناقشة العديد من المفاهيم والنظريات في تاريخ التفسير، ومفسرو أهل السنة ليشكلوا تأويلاتهم, خاصة فيما يتعلق بالإعتقاد, في معارضة المعتزلة. ومن هنا ظهر التنوع في تفسير الآيات من وجهات نظر مختلفة. ولهذا السبب، فإن تفسير المعتزلة له أهمية كبيرة من حيث تأثيره على الأدب. كان الرمّاني اسمًا بارزًا بين مفسري المعتزلة من حيث علمه و مكانته داخل مذهبه. ومع ذلك، يمكن القول إن الدراسات حول تفسير الرمّاني محدودة. وتهدف هذه الدراسة إلى تحديد مدى انعكاس كون المؤلف مفسرًا معتزليًا ومنهجه في التفسير على تأويل الآيات. ولتحقيق هذا الهدف، تم تطبيق تحليل المحتوى الوصفي وتصنيف المراجع المذهبية في التفسير تصنيفًا موضوعيًّا. ولإجراء تقييم أكثر شمولية، تم إدراج مراجع الرماني في تاريخ التفسير والأدب المعاصر بالإضافة إلى النسخة المطبوعة من التفسير، والتي تحتوي على جزء محدود منه. قد تم تحليل التفسير من خلال منهج الرماني في التأويل والعلوم التي استخدمها في تفسيره. وأيضاً تم تحليل مدى وكيفية انعكاس مبادئ المعتزلة في تفسير الرماني للآيات، والمفاهيم التي استخدمها في هذا السياق. ونتيجة لذلك فقد تبين أن المؤلف يطبق أسلوب التأويل الذي ذكره نظريا في تفسيره و يعكس هويته المذهبية في تأويل الآيات، خاصة في بعض المسائل مثل مفاهيم الحسن, والقبح, والأصلح, وصفات الله و أفعاله تعالى.

Anahtar Kelimeler

التفسير, القرآن, المعتزلة, الرماني, الجامع لعلم القرآن

Rummānī's Tafsīr al-Jamiʿ li-ilmi'l-Qur'ān in the Context of the Method of Ta’wīl and the Effect of Sectarian Identity on Qur'ānic Interpretation

Öz

Muʿtazilites' perspectives on the comprehension of the Qurʿan and tafsīr paved the way for the discussion of many concepts and theories in the history of tafsīr and for the Sunnī mufassirs to shape their interpretations, particularly about theological matters, in opposition to Muʿtazilites. Thus, diverse interpretations of the verses from different perspectives have emerged. For this reason, Muʿtazilite tafsīr has significant importance in terms of its impact on the literature. Rummānī has been a distinguished figure among Muʿtazilite mufassirs regarding his position within his sect and scholarly background. Nevertheless, it can be asserted that research on Rummānī's tafsīr is scarce. This study aims to determine to what extent the author’s being a Muʿtazilite mufassir, and his tafsīr methodology is reflected in his interpretations of the verses. Descriptive content analysis was applied to achieve this aim, and the sectarian references in the tafsīr were classified thematically. To achieve a more holistic evaluation, references to Rummānī’s tafsīr in the history of tafsīr and contemporary literature were considered alongside the printed copy of the tafsīr, which encompasses only a limited part of it. The tafsīr is analyzed in terms of Rummānī's method of ta’wīl and the sciences applied in his tafsīr. In addition, it is analyzed to what extent and with which concepts Rummānī reflects the Muʿtazilite principles in his interpretation of the verses. As a result, it has been determined that the author applied the ta'wīl method, which he mentioned theoretically, to his tafsīr and consistently reflected his sectarian identity in his interpretations of the verses, especially on some subjects such as the concepts of ḥusn, qubḥ, aṣlaḥ, the attributes and acts of Allah.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qurʾān, Muʿtazila, Rummānī, al-Jāmiʿ li-ilm al-Qurʾān

Kaynakça

• Abdeh, Zayid. “Ebü’l-Hasan er-Rummânî ve cühûduhu fî belâgati’l-Kur’âni’l-Kerîm”. Mecelletü Külliyyeti’l-Lügati’l-Arabiyye bi’l-Kahire 20 (2002), 493-677.
• Akın, Murat. Basra ve Bağdat Mu‘tezile Ekollerinin Görüş Ayrılıkları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Akoğlu, Muharrem. “Mu’tezilî Düşüncede Tarihî Kırılma Evreleri”. Bilimname 8/19 (Şubat 2010), 7-24.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b Abdullâh b Mahmûd. Ruhü’l-meani fî tefsiri’l-Kur’âni’l-azim ve’s- seb’i’l-mesani. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 2. Basım., ts.
• Ardoğan, Recep. “Kelâmcılara Göre Zarûrîlik ya da Nazarîlik Yönüyle Marifetullah”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 5/1 (2005), 175-196.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şehabeddin Ahmed İbn Hacer. Lisânü’l-mîzân. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-İlmi li’l- Matbuat, 1971.
• Aytepe, Mahsum. “Mu’tezile’nin Aslah Teorisi ve Basra Mu’tezile’sinin Aslah Anlayışının Tahlili”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 5/1 (2019), 85-104.
• Bilgin, Mustafa. Tefsirde Mu’tezile Ekolü. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Çelebi, İlyas. “Menzile Beyne’l-Menzileteyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/161-162. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Çıkar, Mehmet Şirin. “Arap Dilbilim Çalışmalarında ‘Had/Tanım’ Terimi ve Er-Rummânî’nin ‘El-Hudud’ Adlı Eseri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/2 (2005), 53-69.
• Dinç, Ömer. “Tefsirde Dilsel Eleştirinin Tekâmülü: Müfessir Semîn el-Halebî’nin Mu’tezile Tevillerine Yönelik Dilsel Eleştirileri”. Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İHYA) 7/1 (2021), 112-134.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 27 Cilt. Kahire: Merkezü Hecr li’l-Buhûs ve’-d-Dirâsâti’l-Arabiyye ve’l-İslamiyye, 2015.
• Enbârî, Ebü’l-Berekat Kemâleddin Abdurrahman b Muhammed. Nüzhetü’l-elibba fî tabakati’l-üdeba. Zerka: Mektebetü’l-Menar, 1985.
• Fudge, Bruce. “Taḍmīn: The Concept of ‘Implication’ According to al-Rummānī”. Classical Arabic Humanities in their Own Terms: Festschrift for Wolfhart Heinrichs on his 65th Birthday Presented by his Students and Colleagues ed. Beatrice Gruendler ve Michael Cooperson. 468-492. Leiden: Brill, 2008.
• Gengi̇l, Veysel. “el-Keşşâf Tefsiri Özelinde Zemahşerî’nin Eleştirileri”. Mütefekkir 8/16 (2021), 135-164. https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1034491
• Güner, Ahmet. “Büveyhîler Dönemi ve Çok Seslilik”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1999), 47-72.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib İbn Atıyye. el-Muharrerü’l-veciz fî tefsiri’l-kitâbi’l-aziz. thk. es- Seyyid Abdü’l-Âl es-Seyyid v.d. 8 Cilt. Katar: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2007.
• İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed el-Gırnâtî. et-Teshîl li ulûmi’t-tenzîl. thk. Abdullah el-Hâlidî. 2 Cilt Cilt. Beyrut: Dârü’l-Erkam, ts.
• İbn Hallikan, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed b Muhammed. Vefeyatü’l-a’yan ve enbau ebnai’z-zaman [mimma sebete bi’n-nakl evi’s-sema ev esbetehü’l-ayan]. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1978.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cize: Dâru Hicr, 1997.
• İbnü’n-Nedim. el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1997.
• İlhan, Avni. “Aslah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/495-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebü’l-Hasan Abdülcebbar b. Ahmed. Şerhu’l-usuli’l-hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi (Mu’tezile’nin Beş Esasının Açılımı), ta`lik Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebî Hâşim Mankdîm, çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kaya, Mustafa. er-Rummânî, Hayatı, Eserleri ve Arap Gramerindeki Yeri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Kaya, Mustafa. “Rummânî ve ‘Şerhu’l-Usûl’ Adlı Eseri”. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 8/26 (2008), 91- 125.
• Koloğlu, Orhan Şenel. “Son Dönem Mu‘tezilesi’nde Aslah: Hüseyniyye Ekolünün Dünyevî Aslah Konusuna Yaklaşımı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 39 (2018), 7-27. https://doi.org/10.26570/isad.409839
• Koloğlu, Orhan Şener. “Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin Düşüncesinde Zemmin Hak Edilmesi (İstihkâku’z-Zemm)”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 219-244.
• Kulinich, Alena. “Beyond Theology: Mutazilite Scholars and Their Authority in al-Rummānī’s Tafsīr”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 78 (2015), 135-148. https://doi.org/doi:10.1017/S0041977X14001414
• Kulinich, Alena. “Rethinking Mu‘tazilite tafsīr: from essence to history.” Religion and Culture, Seoul National University 29 (2015), 227-262.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-. el-Câmi’ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2006.
• Lane, Andrew J. A Traditional Mu‘tazilite Qur᾿ān Commentary: The Kashshāf of Jār Allāh al-Zamakhsharī (d. 538/1144). Leiden; Boston: Brill, 2006.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Kıraat-Tefsir İlişkisi”. Tefsire Akademik Yaklaşımlar, ed. M. Akif Koç, İsmail Albayrak. İstanbul: OTTO Yayınları, 2013.
• Mourad, Suleiman A. “The Muʿtazila and Their Tafsīr Tradition”. Tafsīr: Interpreting the Qurʾān Critical Concepts in Islamic Studies, ed. Mustafa Shah. 3/267-282. London; New York: Routledge, 2013.
• Mourad, Suleiman A. “The Survival of the Muʿtazila Tradition of Qur’anic Exegesis in Shīʿī and Sunnī Tafāsīr.” Journal of Qur’anic Studies 12/1-2 (2010), 83-108. https://doi.org/10.3366/jqs.2010.0106
• Mübarek, Mazin. er-Rumaniyyü’n-nahvi: fi dav’i şerhihi li-kitâbi Sibeveyhi. Dımaşk: Dârü’l-Kitâb, 2. Baskı., 1995.
• Nebhâ, Hıdr Muhammed. “Mukaddime”. Tefsiru Ebi’l-Hasan er-Rummânî el-müsemma el-Câmi’ li-ilmi’l- Kur’an, mlf. Ebü’l-Hasan Ali b. İsa b. Ali el-Bağdadî er-Rummânî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Öz, Mustafa. “İbnü’l-İhşîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/94-95. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özdemir, İbrahim. “Mu‘tezile’de Hüsün-Kubuh ve Kelâmî Ta‘lîl”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2019), 11-31. https://doi.org/10.34085/buifd.535495
• Özen, Şükrü. “İstislâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 383-388. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Öztürk, Mustafa. Kur’ân’ın Mu’tezilî Yorumu: Ebû Müslim el-İsfahânî Örneği. Ankara: Ankara Okulu, 2004.
• Öztürk, Mustafa. “Mu‘tezile ve Tefsir”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 3/3 (2003), 83-108.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Tefsiru Fahri’-Râzî: et-Tefsîrü’l-kebîr: Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Rummânî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsa b. Ali el-Bağdadî. Tefsiru Ebi’l-Hasan er-Rummânî el-müsemma el-Câmi’ li- ilmi’l-Kur’an. thk. Hıdr Muhammed Nebhâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Sonay, Ahmet. “Büveyhiler Döneminde İmamiyye-Mu’tezile İlişkisi”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD) 6/1 (2021), 205-231.
• Şensoy, Sedat. “Rummânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/242-244. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Tabersî, Eminü’l-İslâm Ebû Ali Fazl b. Hasan. Mecmaü’l-beyân fî tefsiri’l-Kur’ân. 10 Cilt Cilt. Beyrut: Dârü’l- Ulûm, 2005.
• Tayyar, Müsaid b. Süleyman b. Nasır. et-Tefsirü’l-lugavi li’l-Kur’ani’l-Kerim. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzi, 1422.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsiri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, ts.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İrade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yılmaz, Hasan. Ebu’l-Hasen er-Rummânî ve İ’câzu’l-Kur’ân’ı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtaza Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1994.
• Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyin. et-Tefsir ve’l-müfessirun. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 7. Basım, 2000.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mizanü’l-i’tidal fî nakdi’r-rical. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Ma’rife, 1963.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1985.