İbadetlerle İlgili Fetvalar ve Yapay Zekâ Uygulamaları: Karşılaştırmalı Bir Analiz

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 3, 161 - 192, 31.12.2024

Sevim Ünal

https://doi.org/10.33415/daad.1580752

Öz

İslami bilgi üretimi ve paylaşımının dijital dönüşümü kapsamında yapay zekâ uygulamalarının dinî sorulara verdiği cevapları inceleyen bu araştırma, Din İşleri Yüksek Kurulu fetvaları ile ChatGPT, Google Gemini ve Microsoft Copilot sistemlerinin cevaplarını karşılaştırmalı olarak analiz etmektedir. İbadetler özelinde seçilen 20 fetva sorusuna verilen toplam 80 cevap, içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Bulgular; yapay zekâ uygulamalarının temel dinî hükümlerde genel bir mutabakat sergilediğini, ancak detaylı meselelerde farklılaşarak hatalı fetvalar verebildiğini, tutarsızlıklar gösterdiğini ve birbirleriyle çelişkili hükümler bildirdiğini ortaya koymaktadır. Bu araştırmada elde edilen sonuçlar, yapay zekâ teknolojisinin dinî bilgi üretimi ve paylaşımında tek başına bir fetva kaynağı olarak görülmemesi gerektiğini ancak yardımcı bir araç olarak kullanılabileceğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Fetva, Yapay Zekâ, İbadet, Karşılaştırmalı Analiz

Fatwas Related to Worship and Artificial Intelligence Applications: A Comparative Analysis

Öz

This research examines the responses of artificial intelligence systems to religious questions within the context of the digital transformation of Islamic knowledge production and dissemination, conducting a comparative analysis of the fatwas issued by the High Board of Religious Affairs with responses from ChatGPT, Google Gemini, and Microsoft Copilot systems. A total of 100 responses to 25 selected fatwa questions specifically concerning acts of worship were analyzed using content analysis methodology. The findings indicate that while artificial intelligence systems demonstrate general consensus on fundamental religious rulings, they diverge in detailed matters and methodological approaches. The systematic approach of the High Board of Religious Affairs, based on classical sources, contrasts with the modern and practical solution-oriented methodologies of artificial intelligence systems. The research highlights both the potential and limitations of artificial intelligence use in religious matters while emphasizing the importance of expert opinion.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Fatwa, Artificial Intelligence, Worship, Comparative Analysis

Kaynakça

• Altun, Muhammed Latif. “Yapay Zekâ Üzeri̇ne Fıkhî Bi̇r Anali̇z”. Dicle İlahiyat Dergisi 26/2 (2024), 227-249. https://doi.org/10.58852/dicd.1386730
• Bilgin, Nuri. Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi Teknikler ve Örnek Çalışmalar. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006.
• Bozkurt, Emine. “Dijital Çağda İslam: E-Cihad Online Fetvalar ve Siber İslami Çevreler”. Medya ve Din Araştırmaları Dergisi 3/2 (2020), 293-296. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mediad/issue/58762/821456
• Bunt, Gary R. Islam in the Digital Age E-Jihad, Online Fatwas and Cyber Islamic Environments. Pluto Press, 2003. http://redouan.larhzal.com/wp-content/uploads/2015/05/Islam-in-the-Digital-Age.pdf
• Çoştu, Kamil. “2012-2015 Yılları Arasında Di̇n İşleri̇ Yüksek Kurulu’na İnti̇kal Eden Sorularin Yaygın Di̇n Eği̇ti̇mi̇ Açısından Değerlendi̇ri̇lmesi̇”. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/2 (2017), 1061-1082. https://doi.org/10.17218/hititsosbil.342315
• Çuhadar, Mustafa. “Dijitalleşen Din ve Diyanet”. Dijitalleşen Din (Medya ve Din 2). ed. Mete Çamdereli vd. 175-222. İstanbul: Köprü Kitapları, 2015.
• Dadaş, Mustafa Bülent. “Kuruluşundan Günümüze Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fetva Siyaseti”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25 (2015), 37-74.
• Demir, Abdullah. “İslam Hukukuna Göre Yapay Zekânın Hukuki Kişiliği, Sorumluluğu ve Etik Yönü”. Journal of Quranic Studies and Modern Science 5/9 (2024), 30-41.
• DİB. “Fetvâ Usulü”. Din İşleri Yüksek Kurulu : Dini Bilgilendirme Platformu. 2018. Erişim 3 Kasım 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/FetvaYontem
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Afetzedeler için zekât parasıyla barınma yerleri (konteyner, çadır, konut) yapılması caiz midir?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 15 Şubat 2023. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/1094/afetzedeler-icin-zekât-parasiyla-barinma-yerleri-konteyner-cadir-konut-yapilmasi-caiz-midir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Bankada vadeli hesapta bekletilen para ile hac yapılır mı?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/560/bankada-vadeli-hesapta-bekletilen-para-ile-hac-yapilir-mi
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Bedeninde dövme bulunan kişinin namazı geçerli olur mu?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 9 Ağustos 2019. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/1033/bedeninde-dovme-bulunan-kisinin-namazi-gecerli-olur-mu
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Cuma günleri oruç tutmanın hükmü nedir?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/477/cuma-gunleri-oruc-tutmanin-hukmu-nedir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Fakir insanların yaşadığı bölgelerde ‘su kuyusu’ açılması için bir hayır kurumuna yapılan bağış, zekât yerine geçer mi?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 1 Şubat 2023. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/1129/fakir-insanlarin-yasadigi-bolgelerde-su-kuyusu-acilmasi-icin-bir-hayir-kurumuna-yapilan-bagis-zekât-yerine-gecer-mi
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Gebe hayvanın kurban edilmesi caiz midir? Kurbanlık hayvanın kurban edilmeden önce doğurması durumunda ne yapılmalıdır?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 23 Kasım 2022. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/714/gebe-hayvanin-kurban-edilmesi-caiz-midir-kurbanlik-hayvanin-kurban-edilmeden-once-dogurmasi-durumunda-ne-yapilmalidir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Hacca görevli olarak giden kişinin hac borcu düşer mi?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/571/hacca-gorevli-olarak-giden-kisinin-hac-borcu-duser-mi
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “İhmal sebebi ile kurban kesmeyen kimse ne yapmalıdır?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/695/ihmal-sebebi-ile-kurban-kesmeyen-kimse-ne-yapmalidir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “İhramsız olarak Mekke’ye girmenin hükmü nedir?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 0 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/586/ihramsiz-olarak-mekkeye-girmenin-hukmu-nedir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “İmama uyan kimse nasıl niyet eder?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/252/imama-uyan-kimse-nasil-niyet-eder
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “İşitme engelliler namaz kılarken kıraat ve tesbihatı nasıl yaparlar?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/148/isitme-engelliler-namaz-kilarken-kiraat-ve-tesbihati-nasil-yaparlar
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Kadınların, ziynet eşyasından zekât vermeleri gerekir mi?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 01 Şubat 2023. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/407/kadinlarin-ziynet-esyasindan-zekât-vermeleri-gerekir-mi
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu: “Kur’a sistemi dışında hacca gidebilmek için farklı yöntemlere başvurmak caiz midir?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/573/kura-sistemi-disinda-hacca-gidebilmek-icin-farkli-yontemlere-basvurmak-caiz-midir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Kurban bayramı günü kurban kesilmeden önce bir şey yememenin dinî dayanağı var mıdır?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/677/kurban-bayrami-gunu-kurban-kesilmeden-once-bir-sey-yememenin-dini-dayanagi-var-midir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Namaz hangi hâllerde bozulabilir?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/183/namaz-hangi-hallerde-bozulabilir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Oruç tutmakla yükümlü olmanın şartları nedir?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/459/oruc-tutmakla-yukumlu-olmanin-sartlari-nedir
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Uçakla seyahat eden oruçlu kişi iftarını nereye göre yapar?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/540/ucakla-seyahat-eden-oruclu-kisi-iftarini-nereye-gore-yapar
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Unutarak yiyen kişiye oruçlu olduğunun hatırlatılması gerekir mi?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/480/unutarak-yiyen-kisiye-oruclu-oldugunun-hatirlatilmasi-gerekir-mi
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Vekâleten kurban kesen hayır kurumları dağıtamadıkları ve telef olma ihtimali olan etleri daha sonra mislini almak üzere kasaplara verebilirler mi?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 17 Mayıs 2023. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/700/vekaleten-kurban-kesen-hayir-kurumlari-dagitamadiklari-ve-telef-olma-ihtimali-olan-etleri-daha-sonra-mislini-almak-uzere-kasaplara-verebilirler-mi
• DİYK, Din İşleri Yüksek Kurulu. “Zekât kimlere verilmez?” DİB Dini Bilgilendirme Platformu. 12 Temmuz 2017. Erişim 7 Aralık 2024. https://kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/432/zekât-kimlere-verilmez
• Efe, Ahmet. “Yapay Zekâ Risklerinin Etik Yönünden Değerlendirilmesi”. Bilgi ve İletişim Teknolojileri Dergisi 3/1 (2021), 1-24.
• Elmahjub, Ezieddin. “Artificial Intelligence (AI) in Islamic Ethics: Towards Pluralist Ethical Benchmarking for AI”. Philosophy & Technology 36/4 (2023), 73. https://doi.org/10.1007/s13347-023-00668-x