Mushaf İmlasının Korunması Kapsamında Kur’ân Sûrelerinin Kelime ve Harf Sayıları Bakımından Değerlendirilmesi (Es-Sa‘Lebî, El-Hâzin, En-Nîsâbûrî, El-Ezdî Ve Ebû Hafs’ın Tefsirleri Bağlamında)

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 601 - 642, 31.03.2025

Orhan İyibilgin

https://doi.org/10.33415/daad.1389610

Öz

Kur’ân-ı Kerîm nüzulünden itibaren yazılmaya başlanmıştır. Hz. Peygamber (s.a.s.) nazil olan âyet ve sûreleri vahiy katiplerine yazdırıyordu. Bu yazma işlemi ezberle birlikte Kur’ân-ı Kerîm’in korunmasında önemli rol oynamıştır. Hicrî birinci asrın başlarında yazıda hareke ve benzer harfleri birbirinden ayırt eden noktalar yoktu. Kur’ân-ı Kerîm’e duyulan ihtiram ve tazim ile onu fazlalık ve noksanlıktan koruma çabası, okunan her bir harf için 10 sevap alma müjdesi karşılığında alınacak sevabın bilinmesi ve bu sayede Kur’ân okumaya teşvik gibi hususlar kelime ve harflerin sayılmasına neden olmuştur. Emevî Valisi Haccâc (ö. 95/714) bir heyet kurarak, onlardan Kur’ân’ın harflerini saymalarını; aynı zamanda yarısını, üçte birini ve yedide birini bulmalarını istemiştir. Böylece resmi olarak Kur’ân’ın kelime ve harf sayıları Haccâc döneminde sayılmıştır. Sahabe döneminde toplu olarak verilen kelime ve harf sayıları bu dönemde sûre, sûre ele alınmıştır. Sonraki dönemlerde Kur’ân surelerinin kelime ve harf sayılarını ihtiva eden müstakil eserler yazıldığı gibi bazı müfessirler, tefsirlerinde sûre başlarında bu bilgileri vermişlerdir. Bu araştırmada Kur’ân sûrelerinin kelime ve harf sayılarını ihtiva eden es-Sa‘lebî’nin (ö.427/1035) el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân, el-Hâzin’in (ö. 741/1341) Lübâbü’t-te’vîl fî ma‘âni’t-tenzîl, en-Nisâburî’nin (ö. 730/1329) Ğarâibü’l-Kur’ân ve rağâibü’l-Furkân, el-Ezdî’nin (ö. 700/1301) et-Tibyân, Ebû Hafs’ın (ö. VIII./XIV. yy.) el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-kitâb adlı tefsirlerinde sûre başlarında zikredilen kelime ve harf sayıları tespit edilmiştir Tefsirlerde verilen sayılar sûre sûre karşılaştırılmış, aynı zamanda ed-Dânî’nin (ö. 444/1053) el-Beyân fî ‘addi âyi’l-Kur’ân adlı kitabında verilen sayılarla mukayese edilmiştir. Sûrelerin kelime ve harf sayıları Fazl b. Şâzân’ın (ö. 260/874) Suveru’l-Kur’ân ve âyâtih ve hurûfih ve nüzûlih, Abdülkâfî’nin (ö.?) ‘Adedü süveri’l-Kur’ân ve âyâtih ve kelimâtih ve hurûfih ve telhîsi Mekkîh ve Medenîh ve el-Ca‘berî’nin (ö. 732/1332) Hüsnü’l-meded fî ma‘rifeti ‘ilmi’l-‘aded adlı eserlerinde de zikredilmektedir. Makalede bunların verdiği sayılar zikredilmemesine rağmen farklılık bulunan yerlerde doğru sayının tespitinde bu eserlerde verilen sayılara müracaat edilmiştir. Sûrelerin kelime ve harf sayıları arasındaki farklılıkların sebepleri ile ilgili, yazılan eserlerde zikredilenlerin bir kısmı, incelenen tefsirlerde tespit edilememiştir. Sûrelerin harf ve kelime sayılarının tespiti hakkındaki bu araştırmanın, sayıların tespiti konusunda yapılacak çalışmalara katkı sağlaması, el-i‘câzü’l-adedî başlığı altında yapılan çalışmalardaki bilgilerin doğruluğunu kontrole yardımcı olması, ayrıca Kur’ân tarihi, resmü’l-mushaf ve Hz. Osman tarafından çoğaltılan mushafların yazısının tespiti konularında yapılacak çalışmalara ışık tutması beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Mushaf imlası, Kelime sayısı, Harf sayısı

Evaluation of the Qurʾān Sūrahs in Terms of the Number of Words and Letters Within the Scope of Preserving the Spelling of the Musḥaf (In the Context of the Tafsīrs of es-Sa'labī, al-Khāzin, an-Nîsābûrī, al-Azdī and Abu Ḥafs)

Öz

The Holy Quran was written down by the Prophet Muhammad to the scribes of revelation along with its revelation. This writing process played an important role in the preservation of the Holy Qur'an along with memorization. At the beginning of the first century Hijri, there were no points in Arabic script that distinguished vowels and similar letters from each other. Issues such as the respect and reverence felt for the Holy Quran and the effort to protect it from excess and deficiency, the knowledge of the reward to be received in exchange for the good news of 10 rewards for each letter read, and thus encouraging the Qur'an to be counted have caused words and letters to be counted. Umayyad Governor Ḥajjāj (d. 95/714) established a delegation and asked them to count the letters of the Qur'an; at the same time, they should find half, a third and one seventh. Thus, the number of words and letters of the Qur'an were officially counted during the Ḥajjāj period. The number of words and letters given collectively during the Sahaba period was taken into consideration surah by surah in this period. In the following periods, independent works containing the number of words and letters of the Qur'an were written, and some commentators gave this information at the beginning of the surah in their commentaries. In this research, the number of words and letters mentioned at the beginnings of the surahs in the commentaries of al-Saʿlabī's (d. 427/1035) al-Kashf wa'l-bayān ʿan tafsīr al-Qur'ān, al-Khāzin's (d. 741/1341) Lubāb l-ta'wīl fī meān l-tanzīl, al-Nisāburī's (d. 730/1329) Ğarāib al-Qur'ān wa Raghāib al-Furqān, al-Azdī's (d. 700/1301) al-Tibyān, Abū Ḥafs's (d. VIII./XIV. c.) al-Lubāb fī ʿulūm l-kitab,) which include the number of words and letters of the surahs of the Quran, were determined. The numbers given in the commentaries were compared sura by sura, and also compared with the numbers given in book al-Bayān fī ʿaddi āy l-Qur'ān by al-Dānī (d. 444/1053). The number of words and letters of the surahs are also mentioned in the works Abū l-ʿAbbas Fazl b. Shāzān's (d. 260/874) Suver al-Qur'ān wa āyātih wa ḥurūfih wa nuzūlih, Abu’l-Qāsim ʿUmar b. Muḥammad b. 'Abd al-Qāfī's (d. ?) ʿAdad al-suwar al-Qur'ān wa āyātih wa kelimātih wa ḥurūfih wa talkhīsi Makkīh wa Madanīh, and Burhaneddīn Ibrahīm b. ʿUmar al-Jaʿberī's (d. 732/1332) Ḥusn l-medad fī maʿrifeti ʿilm l-ʿaded. Although the numbers given by them are not mentioned in the article, the numbers given in these works were used to the determination of the correct number in the places where there were differences. Regarding the reasons for the differences between the number of words and letters of the surahs, some of what was mentioned in the written works could not be determined in the exegesis examined. This research on the determination of the number of letters and words of surahs contributes to the studies to be carried out on the determination of numbers, helps to check the accuracy of the information in the studies carried out under the title of al-i'câzü'l-adedî, also the history of the Qur'an, resmü'l-mushaf and It is expected to shed light on the studies to be carried out on the determination of the writing of the mushafs reproduced by Hz.Osman.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qurʾān, Spelling of Mushaf, Number of words, Number of letters

MUSHAF İMLASININ KORUNMASI KAPSAMINDA KUR’ÂN SURELERİNİN KELİME VE HARF SAYILARI BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ (ES-SA’LEBÎ, EL-HÂZİN, EN-NİSÂBURÎ, EL-EZDÎ VE EBU HAFS’IN TEFSİRLERİ BAĞLAMINDA)

Öz

Kur’ân-ı Kerîm nüzulünden itibaren yazılmaya başlanmıştır. Peygamberimiz (s.a.s.) nazil olan ayet ve sureleri vahiy katiplerine yazdırıyordu. Bu yazma işlemi ezberle birlikte Kur’ân-ı Kerîm’in korunmasında önemli rol oynamıştır. İlk dönemde yazıda hereke ve benzer harfleri birbirinden ayırt eden noktalar yoktu. İlerleyen zamanlarda Arap olmayanların İslama girmesi, dilin bozulması vb. sebeplerden okumada hatalar ortaya çıkmış, bu hataların giderilmesi için ilk olarak hareke yerine noktalar konmuş, daha sonra harfleri birbirinden ayırmak için de noktalar kullanılmıştı. Bütün bunlar ihtiyaca binaen yapılırken Peygamberimiz (s.a.s.) zamanında kullanılan yazıda bazı tasarruflarda bulunulmuş oldu. Okumayı kolaylaştıran hareke ve noktaların yanında, yazı kökünde olmayan med harfi olarak ziyade eliflerin de eklenmesi, ilk dönem mushaf hattının değişmesi sonucuna doğru bir gidişatın olabileceği kaygısını doğurdu. Kur’ân-ı Kerim’e duyulan ihtiram ve tazim ile onu fazlalık ve noksanlıktan koruma çabası, okunan her bir harf için 10 sevap alma müjdesi karşılığında alınacak sevabın bilinmesi ve bu sayede Kur’ân okumaya teşvik gibi hususlar kelime ve harflerin sayılmasına neden olmuştur.
Emevî valisi Haccac bir heyet kurarak onlardan Kur’ân’ın harflerini saymasını, aynı zamanda yarısını, üçte birini ve yedide birini bulmalarını da istemiştir.
Bu makalede Kur’ân surelerinin kelime ve harf sayılarını ihtiva eden müstakil bazı kitaplardan faydalanılarak, bu sayıları ihtiva eden Ebu İshak Ahmed b. İbrahim es-Sa’lebî’nin el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsîri’l-Kur’ân, ‘Alaaddin ‘Ali b. Muhammed İbrahim b. Ömer eş-Şeyhî ebu’l-Hasan el-Hâzin’in Lübâbü’t-te’vîl fî maâni’t-tenzîl, Nizâmeddin el-Hasan b. Muhammed b. Huseyn el-Kummî en-Nisâburî’nin Ğarâibü’l-Kur’ân ve rağâibü’l-Furkân, Hızır b. Abdurrahman el-Ezdî’nin et-Tibyân, Ebu Hafs Siraceddin Ömer b. Ali b. Adil el-Hanbelî ed-Dimeşkî’nin el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-kitab adlı tefsirlerinde sure başlarında zikredilen kelime ve harf sayıları tespit edildi.
Kurân’ı Kerîm’in kelime ve harf sayılarını bütün olarak veren haberlerde farklılık görüldü. Tefsirlerde verilen sayılar sure sure karşılaştırıldı. Özellikle Ebû ‘Amr ed-Dânî el-Endülüsî’nin el-Beyân fî ‘addi âyi’l-Kur’ân adlı kitabında verlen sayılarla mukayese edildi. Surelerin kelime ve harf sayıları Ebü’l-Abbas Fazl b. Şâzân er-Râzî’nin Suveru’l-Kur’âni ve âyâtihi ve hurûfihi ve nüzûlihi, Ebu’l-Kasım Ömer b. Muhammed b. Abdülkâfî’nin ‘Adedü suveri’l-Kur’âni ve âyâtihi ve kelimâtihi ve hurûfihi ve telhîsi Mekkîhi ve Medenîhi ve Burhaneddîn İbrahim b. Ömer el-Ca’berî’nin Hüsnü’l-meded fî ma’rifeti ‘ilmi’l-aded adlı eserlerde de zikedilmektedir. Makalede bunların vediği sayılar zikredilmemesine rağmen farklılık bulunan yerlerde doğru sayısının tespitinde bu eserlerde verilen sayılara müracaat edildi.
Sure kelime ve harf sayıları arasındaki farklılıkların sebepleri ile ilgili, yazılan eserlerde zikredilenlerin bir kısmı, bakılan tefsirlerde tespit edilemedi.
Surelerin harf ve kelime sayılarının tespiti konusundaki bu makalenin, yapılacak çalışmalara ışık tutması beklenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân, Tefsir, Mushaf imlası, Kelime sayısı, Harf sayısı

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm
• Abdurrezzak Nevfel. el-İ‘câzü’l-a‘dedî fi’l-Kur’ân’il-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabî, 5. Basım, 1986.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayıb Arnavut, Adil Mürşid. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1421/2001.
• Akaslan, Yaşar. “Resmü’l-Mushaf Literatürü Açısından Kâsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin ‘Akîletü Etrâbi’l-Kasâid fî Esne’l-Mekâsıd’ı”. Trabzon İlahiyat Dergisi 10/1 (Haziran 2023), 255-277.
• Arpa, Enver. “İ’cazü’l-Kur’an Konusuna Farklı Bir Yaklaşım”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/1 (01 Nisan 2002), 81-107.
• Ca‘berî, Burhâneddin İbrahim b. Ömer . Husnü’l-meded fî ma‘rifeti fenni’l-‘aded. thk. Beşir b. Hasan el-Himyerî. Medine: Vizâretü’ş-şuu‘ni’l-İslâmiyye, H. 1431.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿOsmân b. Saʿîd. el-Beyân fî ʿaddi âyi’l-Kur’ân. ed. Ğânim Kaddûrî el-Hamed. Kuveyt: y.y., 1414.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿOsmân b. Saʿîd. el-Muhkem fî nakti’l-mesâhif. thk. ʿİzze Hasen. Dimeşk : Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1407.
• Dânî, Ebû ʿAmr ʿOsmân b. Saʿîd. el-Mukniʿ fî resmi mesâhifi’l-emsâr. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Kahire: Mektebetü’l-Küliyyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Ebû Hafs, İbn Adil Siracüddin Ömer b. Ali b. Adil en-Nu‘mani ed-Dimeşk i. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-kitâb. thk. Ali Muhammed Muavvaz Adil Ahmed Abdülmevcûd. 20 Cilt. Dâru’l-Kütübi’l-`İlmiyye: Beyrut, 1998.
• Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit b. Zutâ. el-Fıkhu’l-ekber. Birleşik Arap Emirlikleri: Mektebetü’l-Furkân, 1999.
• Ebu’l-Kasım, Ömer b. Muhammed b. Abdülkâfî, Tahkik:Halid Hasan ebu’l-Cûd. ’Adedü suveri’l-Kur’ân ve âyâtih ve kelimâtih ve hurûfih ve telhîsi Mekkîh ve Medenîh. Kahire: Mektebetü’l-İmam Buhâri li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1. Basım, 2010.
• Ebüssuûd b. Muhammed el-İmâdî, İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t- türâsi’l-Arabî, H. 1431.
• Ezdî, Hıdır b. Abdurrahman. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. İstanbul: Nuruosmaniye Kütüphanesi, 244, 1a-363b.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâʾu ʿUlûmi’d-Dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Maʿrife, ts.
• Ğânim Kaddûrî el-Hamed. “el-İ’câzü’l-a’dedî fi’l-Kurân Hakîka em Tevehhüm?” Mecelletü’l-Hikme 28 (2004), 253-290.
• Hâzin, Ebû’l-Hasen ʿAlî b. Muhammed. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. thk. Muhammed Ali Şahin. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1415.
• Halife, Reşat. Kur’ân Görülen Mucize. çev. Edip Yüksel. İstanbul: Timaş AŞ, 1985.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Kitâbu’l-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-ʾâsâr. thk. Sa'd b. Nâsır eş-Şeşrî. Riyad: Daru Kunûzi İşbiliye, 1436/2015.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Bağdâdî. Funûnu’l-Efnân fî ʿUyûni ʿUlûmi’l-Kurʾân. Beyrut: y.y., 1408/1987.
• Kayhan, Veli. “Doğru Okuma Bağlamında Mushaf’a İşaret Konulması: İ‘câm ve Sonrası”. Bilimname 12/1 (2007), 101-136.
• Nîsâbûrî, Nizâmuddîn el-Hasan b. Muhammed b. Huseyn el-Kummî. Ğarâibu’l-Kur’ân ve Reğâibu’l-Furkân. thk. Zekeriyyâ ʿUmeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, H. 1416.
• Ömer Çelakıl. Kur’ân-ı Kerîm’in Sırları. Samandıra: Merkez Gazete Dergi Basım Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş., Print City Tesisleri., 2003.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Kurʾân. thk. Ebû Muhammed İbn Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422.
• Saʿlebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Kurʾân. thk. Heyet. 33 Cilt. Cidde: Dâru’t-tefsîr, 1436/2015.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed. Cemâlu’l-Kurrâʾ ve Kemâlu’l-İkrâʾ. ed. Mervân el-ʿAtiyye - Muhsin Hirâbe. Dimeşk ; Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-türâs, 1997.
• Sicistânî, Ebû Bekr Abdullah b. Ebî Dâvûd Süleymân b. Eş‘as. Kitâbü’l-Mesâhif. Kahire: el-Fâruk el-Hadîse, 1. Basım, 2002.