The Evaluation of Marwazī’s Work, Kitāb al-Sunnah, In The Opinion of The Science of Tafsir

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 533 - 567, 31.03.2025

Gülhan Maden

https://doi.org/10.33415/daad.1476517

Öz

In addition to the hadith corpus compiled in the early period, the Kitāb al-Sunnahs, which contain the theological views of Ahl al-Hadith and emphasize the importance of the Sunnah in religion, are indispensable sources for the science of tafsīr. Although the purpose of composing such works is not Qur'anic exegesis, the fact that they contain some verses and some interpretations of them makes this type of literature valuable for the science of tafsīr. In this article, Marwazī's Kitāb al-Sunnah is evaluated in terms of the science of tafsīr. In this work, which differs from the Kitāb al-Sunnah literature in terms of content and tries to determine the position of the Sunnah vis-à-vis the Qur'an, many verses are referred to, and some narrations related to those verses are included. Therefore, the work, which contains some data on narrative exegesis, also contains Marwazī's evaluations of the verses. The identification and assessment of such data belonging to a very early period in terms of the science of tafsīr is important for the accurate determination of the accumulation of tafsīr and the understanding of interpretation in the early periods. This study aims to identify Marwazī's contributions to the science of tafsīr as a hadithist while revealing his contributions to the science of tafsīr. First, a brief overview of al-Marwazī's life works, and Kitāb al-Sunnah is given, followed by an examination of al-Marwazī's view of tafsīr, his sources on this subject, his aims in including verses in his work, and the methods of tafsīr he included. It has been determined that Kitāb al-Sunnah contains important data, especially in narration exegesis, and that it has the characteristics of dirayat exegesis in terms of its author's interpretations of some verses.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Marwazī, Kitāb al-Sunnah, Rivayet tafsir, Dirayat tafsir

Mervezî’nin Kitâbü’s-Sünne Adlı Eserinin Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi

Öz

Erken dönemde telif edilmiş hadis külliyatının yanı sıra Ehl-i hadîsin itikadi görüşlerini içeren ve sünnetin dindeki önemini vurgulayan Kitâbü’s-Sünne edebiyatı tefsir ilmi için vazgeçilmez birer kaynak hüviyetindedir. Her ne kadar bu tarz eserlerin telif edilme gayesi Kur’an’ı tefsir etmek olmasa da içerik itibariyle bazı âyetleri ve onlara dair birtakım tevilleri ihtiva etmesi, bu edebiyat türünü tefsir ilmi açısından değerli kılmaktadır. Bu makalede Muhammed b. Nasr el-Mervezî’nin (ö. 294/906) Kitâbü’s-Sünne adlı eseri tefsir ilmi açısından değerlendirilmiştir. Muhteva açısından Kitâbü’s-Sünne literatüründen birtakım farklılıklar arz eden ve sünnetin Kur’an karşısındaki konumunun tespit edilmeye çalışıldığı bu eserde konular ele alınırken pek çok âyete atıflar yapılmakta, o âyetlerle ilgili bazı rivayetlere yer verilmektedir. Dolayısıyla rivayet tefsirine dair birtakım veriler içeren eser, yer yer Mervezî’nin âyetler hakkındaki değerlendirmelerini de ihtiva etmektedir. Oldukça erken sayılabilecek bir döneme ait bu tür verilerin tefsir ilmi açısından tespit edilip değerlendirilmesi ilk devirlerdeki tefsir birikiminin ve tevil anlayışlarının doğru saptanması için önem arz etmektedir. Bu çalışma bir yandan eserin tefsir ilmine katkılarını ortaya koyarken diğer yandan Mervezî’nin bir hadisçi olarak tefsir ilmine katkılarını tespit etmeyi amaçlamaktadır. İlk olarak Mervezî’nin hayatı, eserleri ve Kitâbü’s-Sünne adlı eseri hakkında kısaca bilgi verilmekte, sonrasında ise Mervezî’nin tefsire bakışı ve bu konudaki kaynakları, âyetleri eserine almadaki amaçları ve yer verdiği tefsir yöntemleri incelenmektedir. Kitâbü’s-Sünne adlı eserin özellikle rivayet tefsiri açısından önemli veriler ihtiva ettiği, müellifinin bazı âyetlere dair kendi yorumlarını içermesi bakımından ise dirayet tefsirinin hususiyetlerini taşıdığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mervezî, Kitâbü’s-Sünne, Rivayet tefsiri, Dirayet tefsiri

تقييم كتاب السنة لمحمد بن نصر المروزي من وجهة نظر علم التفسير (1) : المصادر والمناهج والأهداف

Öz

بالإضافة إلى المصنفات الحديثية التي جمعت في العصر الأول، فإن كتب السنة التي تحتوي على آراء أهل الحديث الفقهية وتؤكد على أهمية السنة في الدين، تعتبر مصادر لا غنى عنها لعلم التفسير. ورغم أن الغرض من تأليف مثل هذه المصنفات ليس تفسير آيات القرآن، إلا أن احتواءها على آيات كثيرة وكمية كبيرة من الروايات والتفاسير حول تلك الآيات يجعلها ذات قيمة لعلم التفسير. وفي هذه الدراسة يتم نقد كتاب "كتاب السنة" لمحمد بن نصر المروزي (ت 294/906) من حيث التفسير. وفي هذا المصنف، الذي يختلف عن المؤلفات المذكورة أعلاه من حيث المضمون ويحاول تحديد موقف السنة من القرآن، يتم الاستشهاد بالعديد من الآيات أثناء مناقشة المسائل، كما يتم تضمين قدر كبير من الروايات حول تلك الآيات. ولذلك فإن هذا العمل الذي اشتمل على التفسير الروائي المكثف جداً، يحتوي أيضاً على تقييمات المروزي حول الآيات. وتهدف هذه الدراسة من جهة إلى الكشف عن إسهامات المصنف في علم التفسير، ومن جهة أخرى إلى التعرف على شخصية المروزي كمفسر.

Anahtar Kelimeler

التفسير, المروزي, كتاب السنة, التفسير بالمأثور, التفسير بالرأي

Kaynakça

• Altay, Şeyma. “Mâtürîdî’nin Tefsir-Te’vil Ayrımında Dayanak Kabul Ettiği Rivayet Üzerine Bir Değerlendirme”. Tasavvur - Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/2 (Aralık 2023), 1337-1364.
• Bağdâdî, Ebûbekir Ahmed b. Ali el-Hatîb el-. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. Haydarabad: Cem’ıyyetü Dâirati’l- Meârifi’l-Osmâniyye, 1357.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Ḥuseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ el-. Meʿâlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l- Ḳurʾân. thk. ʿAbdurrezzâḳ el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 10. Baskı., 1995.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. ʿAlî er-Râzî el-. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. ʿAbdu’s-Selâm Muhammed ʿAlî Şâhîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Mâturîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâturîdî ve Te’vîlâtu’l-Kur’ân’ın Tefsir İlmindeki Yeri”. Milel ve Nihal-İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 7/2 (Ağustos 2010), 67-93.
• Çelebi, İlyas. “Açılış Konuşması”. İslâmî İlimlerde Metodoloji– IV Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri. ed. İlyas Çelebi. 11-14. Tartışmalı İlmî Toplantılar Dizisi 76. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî el-. Meʿâni’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısrıyye, ts.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. thk. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. 13 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü Nezzâr Muṣṭafâ el-Bâz, 3. Baskı., 1419/1998.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-ʿAzîz. thk. Ḥuseyn b. ʿUkkâşe, Muḥammed b. Muṣṭafâ el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûḳu’l-Ḥadîs̱e, 1423/2002.
• İbn ʿAsâkir, Ebû’l-Ḳâsım ʿAlî b. el-Ḥasen. Târîḫu Dimeşḳ. thk. ʿAmr b. Ğurâme el-ʿUmrevî. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. el-Muntaẓam fî Târîḫi’l- Mulûk ve’l-ʾUmem. thk. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ, Muṣṭafâ ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- ʿİlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’s-Ṣalâḥ, ʿEbû ʿAmr Taḳıyyüddîn ʿOs̱mân b. ʿAbdurraḥmân. Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye. thk. Muḥyîddîn ʿAlî Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1413/1992.
• Kiyâ’l-Herrâsî, Ebu’l-Ḥasan ʿİmâdu’d-Dîn ʿAlî b. Muḥammed b. ʿAlî eṭ-Ṭaberî el-. Aḥkâmu’l-Ḳurʾân. thk. Mûsâ Muḥammed ʿAlî, ʿİzzet ʿAbdu ʿAṭiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1405.
• Ḳurṭubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. ed. Aḥmed el-Berdûnî ve ʾIbrâhîm Eṭfîsh. 20 Cilt. Ḳâhire: Dâru’l-Kütüb el-Miṣriyye, 2. Baskı., 1964.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed el-. Teʾvîlâtu ehli’s-sunne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Baṣrî el-. en-Nuket ve’l-ʿUyûn. thk. es-Seyyid b. ʿAbdilmaḳṣûd b. ʿAbdirraḥîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Maʿmer b. el-Mus̱ennâ, Ebû ʿUbeyde Maʿmer b. el-Mus̱ennâ et-Teymî el-Baṣrî. Mecâzu’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed Fuâd Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1381/1961.
• Mekkî b. Ebî Ṭâlib, Ebû Muḥammed Mekkî b. Ebî Ṭâlib el-Ḳaysî. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l- Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. thk. eş-Şâhid el-Bûşîḫî. 13 Cilt. Şârika: Mecmuʿatu Buḥûs̱i’l-Kitâb ve’s-Sunne, 1429/2008.
• Mervezî, Ebû Abdullah Muhammed el-. es-Sünne. thk. Sâlim Ahmed es-Silefî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s- Sekâfiyye, 1408.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebü’l-Hasan. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmud Şehhâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya en-. Tehẕîbü’l-esmâi ve’l-lüġât. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Nüfey’î, Mevsem b. Münîr b. Mübârek en-. el-İmâm Muhammed b. Nasr el-Mervezî ve cühûduhû fî beyâni akîdeti’s-selefi ve’d-difâ’ı anhâ. Suudi Arabistan: Ümmü’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 1413.
• Özbek, Ömer Faruk. “Kitâbü’s-Sünne’si Bağlamında Muhammed b. Nasr el-Mervezî’nin Kur’ân-Sünnet İlişkisine Yaklaşımı”. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi Ö1/İslamî İlimler Özel Sayısı (Ekim 2023), 65-105.
• Özbek, Ömer Faruk. Muhammed b. Nasr el-Mervezî’nin Hadisçiliği ve es-Sünne Adlı Eserindeki Metodu. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Özdemir, Serdar. “Seriyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 36/565-566. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• San’ânî, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm es-. Tefsîru ʿAbdurrezzâḳ. thk. Maḥmûd Muḥammed ʿAbduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1999.
• S̱aʿlebî, Ebû İsḥâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm es̱-. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muḥammed b. ʿÂşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1422/2002.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys̱ Nasr b. muhammed es-. Tefsîru’s-Semerkandî el-Müsemmâ Bahru’l-Ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1413.
• Semʿânî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed es-. Tefsîru’l-Ḳurân. thk. Yâsir b. İbrâhim - Ganîm b. Abbâs. 6 Cilt. Riyaḍ: Dâru’l-Vaṭan, 1418.
• S̱eʿâlibî, Ebû Zeyd ʿAbdurrahman b. Muḥammed b. es̱-S̱eʿâlibî es̱-. el-Cevâhiru’l-Ḥisân fî Tefsîri’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed ʿAlî Muʿavviḍ, ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, 1418.
• Şīrāzī, Ebū İsḥāḳ eş-. Ṭabaḳātü’l-fuḳahā. ed. İḥsān ‘Abbās. 1 Cilt Cilt. Beyrūṭ: Dāru’r-Rāidi’l-‘Arabī, 1981. Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu’l-beyân an teʾvîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdüllah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Hecr li-Tibaati’n-Neşr, 2001.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleyman et- - Şehrî, Nûh b. Yahya. Mevsûʿatu’t-tefsîri’l-meʾs̱ûr. 24 Cilt. Beyrut: Merkezu’d- Dirâsât ve’l-Maʿlūmâti’l-Ḳurʾâniyye; Dâru İbn Ḥazm, 1439/2017.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Siyeru Aʿlâmi’n-Nubelâ’. thk. Şuʿayb el-Arnâvut. 25 Cilt. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Muhammed es-Seyyid Hüseyin ez-. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zeyd b. Ali. Garîbu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Cevâd el-Huseynî el-Celâlî. Beyrut: Dâru’l-Va’yi’l-İslâmî, ts.
• Zürkānī, Muhammed Abdülʿazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvaz Ahmed Zümerli. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1417.