Hadis Yorumculuğunda Bireysel İlmî Gelişimin Rolü -Memlük Âlimi Bedruddîn El-Aynî Özelinde-

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 415 - 447, 31.03.2025

Ferhat Gökçe

https://doi.org/10.33415/daad.1588646

Öz

Hadislerin anlaşılması ve yorumlanması meselesi günümüz hadis araştırmalarında üzerinde çokça durulan konuların başında gelmektedir. Söz konusu mesele hadis yorumculuğunun şerhler üzerinde gelişimi ekseninde incelemelere konu olmuştur. Hadis şerhlerinin tarihi süreç içerisindeki gelişimi pek çok çalışmada ele alınmış, bazı araştırmalarda mesele zaman ve dönemlerle sınırlandırarak incelenmiş, çoğu zaman hadis yorumlarını ve yorumculuğunu belirleyen siyâsî, sosyal ve kültürel etkenlerden bahsedilmiş ve böylece özellikle ülkemizde modern dönemlerde şerhler etrafında oldukça kapsamlı bir literatür ve araştırma alanı oluşmuştur. Ancak bir hadis yorumcusunun (şârih) yorumculuğundaki gelişim süreci, içerisinde bulunduğu ilmî-kültürel ortamın onun yorumculuğuna etkisi ve katkısı gibi konular üzerinde fazlaca durulmamıştır. Halbuki hadis yorumculuğunu etkileyen ve belirleyen en önemli husus şârihin ilmî hayatı boyunca edinmeye devam ettiği birikimidir. Bu birikim onun yetiştiği döneme intikal eden ilmî ve kültürel mirâs ile yakından ilgilidir. İşte bu çalışma hadis yorumculuğunun zirvesi sayılan bir dönemde bir Memlük âliminin yorumdaki gelişim serüvenine odaklanmaktadır. Bu memlük âlimi hicrî onuncu asırda dönemin ilim ve kültür merkezi sayılan Memlükler’in merkezi Kahire’de ilmî çalışmalarını sürdüren Buhârî şârihi Bedruddîn el-Aynî’dir (ö. 855/1451). Bu araştırmada Aynî’nin Anadolu’dan başlayıp ve Kahire’de tamamlanan ilim yolculuğundaki gelişim aşamaları ve bunların hadis yorumculuğundaki etkisi hadis şerhlerine tahsis ettiği eserleri üzerinden incelemektedir. Aynî’nin her biri hayatının farklı dönemlerinde yazdığı birini tamamladıktan sonra diğerine geçtiği, gençlik yıllarından yaşlanma dönemlerine kadar telif ettiği 4 hadis şerhi araştırmamıza temel teşkil edecek kaynaklar olmuştur. İlk şerhi ile son şerhi arasında neredeyse Bu çalışmalar göstermektedir ki Aynî, ilim yolunda ilerledikçe yazdığı şerhlerde de bir ilerleme kaydetmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis Şerhleri, Hadislerin Anlaşılması ve Yorumlanması, Memlükler Dönemi, Açılım Dönemi, İlmî-Kültürel Ortam

The role of individual scientific development in Hadith Interpretation: In particular the Mamlūk scholar Badr al-Dīn al-‘Aynī

Öz

The issue of understanding and interpreting hadith is one of the main topics extensively discussed in contemporary Hadith research. This issue has been explored within the framework of the development of hadith commentary, specifically in the context of its development through scholarly annotations. The historical development of hadith commentaries has been addressed in many studies, with some research focusing on specific periods and times, while others discuss the political, social, and cultural factors that shape hadith interpretations and commentary. As a result, especially in our country, a vast body of literature and research on commentaries has emerged in the modern era. However, the development process of a hadith commentator’s (shārih) interpretation, the impact and contribution of the academic-cultural environment they are part of, has not been sufficiently examined. Yet, the most significant factor that influences and shapes hadith commentary is the accumulation of knowledge the commentator continues to gain throughout their academic life. This accumulation is closely related to the scientific and cultural heritage of the period in which the commentator was raised. This study focuses on the development journey of a Mamlūk scholar’s interpretation during a period considered the peak of hadith commentary. This Mamlūk scholar is Badr al-dīn al-‘Aynī (d. 855/1451), a commentator of al-Bukhari, who continued his academic work in Cairo, the cultural and intellectual center of the Mamlūks in the 10th century of the Islamic calendar. This research examines the stages of development in al-‘Aynī’s academic journey, which began in Anatolia and was completed in Cairo, and their impact on his hadith commentary through the works he dedicated to hadith commentaries. Al-‘Aynī wrote four hadith commentaries throughout his life, progressing from his youth to his old age, each completed before moving on to the next one. The sources of this study are these four commentaries, which demonstrate that as al-‘Aynī advanced on his academic path, his commentary works also progressed.

Anahtar Kelimeler

Hadith Commentaries, Understanding and Interpreting Hadiths, Mamlūk Period, Opening Period, Scientific-Cultural Environment

Kaynakça

• Abdülmun‘im, Şâkir Mahmûd. İbn Hacer el-Askalânî: Musannefâtuhu ve Dirâsetu fî Menhecihi ve Mevâridihî fî Kitâbi’l-İsâbe. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Aynî, Bedruddin el-. el-Alemu’l-Heyyib fî Şerhi Kelimi’t-Tayyib. thk. Hâlid İbrâhim el-Mısrî. Riyad: Mektebetu’r- Ruşd, 1998.
• Aynî, Bedruddîn el-. Keşfu’l-Kinâʽi’l-Murnâ an Muhimmâti’l-Esâmî ve’l-Kunâ. thk. Ahmed Muhammed Nemir el-Hatîb. Cidde: Merkezu’n-Neşri’l-Âlemî, 1994.
• Aynî, Bedruddîn el-. Meğâni’l-Ahyâr fî Şerhi Esâmî Ricâli Meʽâni’l-Âsâr. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2006.
• Aynî, Bedruddîn el-. Minhatu’s-Sülûk fî Şerhi Tuhfeti’l-Mülûk. Katar: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2007.
• Aynî, Bedruddîn el-. Nuhabu’l-Efkâr fî Tenkîhi Mebâni’l-Ahbâr fî Şerhi Meʻâni’l-Âsâr. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. Katar: Vizâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2008.
• Aynî, Bedruddîn el-. Şerhu Suneni Ebî Dâvûd. thk. Ebu’l-Munzir Hâlid b. İbrâhim el-Mısrî. Riyad: Mektebetu’r- Ruşd, 1999.
• Aynî, Bedruddîn el-. Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2001.
• Berkey P., Jonathan. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali: İslami Eğitimin Sosyal Tarihi. çev. İsmail Eriş. Klasik: İstanbul, 2009.
• Bursalı Mehmed Tâhir Efendi. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikir Yavuz, İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Ebû Dâvûd, es-Sicistânî. Suneni Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil Kara Belli. (b.y.: Dâru’r- Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Elmas, Ogün. “İslâm Dünyasının Unutulmuş Âlimleri: Aynî, Hayatı ve Eserleri” Erişim 20 Kasım 2024.
• https://www.ilimvemedeniyet.com/ayni-hayati-ve-eserleri.html.
• Emiroğlu, Nagihan, Alibekiroğlu Eren, Fatmanur. “Mezhep Faktörünün Muhaddisler Üzerindeki Etkisi (Memlükler Dönemi- Hanefî-Şâfiî Bağlamında)”. IBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), 444-457.
• Engin, Sezai. ““Meğâni’l-Ahyâr fî Şerhi Esâmi Ricâli Meʻâni’l-Âsâr” İsimli Eseri Bağlamında Aynî’nin Rical Tenkidi ve Edebiyatındaki Yeri”. Uluslararası Bedruddîn el-Aynî Sempozyumu ve II. Hadis Toplantısı: Sempozyum Tebliğleri, Müzakereleri, İhtisas Toplantısı, Konuşma Metinleri ve Alınan Kararlar. ed. Recep Tuzcu. 231-254. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Eren, Mehmet. “Keşfü’l-Kinâʽ: Âlimlerin Kimlik Bilgileri ve Bedreddîn el-Aynî’nin Biyografisi İçin Önemli Bir Kaynak”. Uluslararası Bedruddîn el-Aynî Sempozyumu ve II. Hadis Toplantısı: Sempozyum Tebliğleri, Müzakereleri, İhtisas Toplantısı, Konuşma Metinleri ve Alınan Kararlar, ed. Recep Tuzcu. 33-67. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Gökçe, Ferhat. “Bedreddîn el-Aynî’nin (762/1360-855/1451) Eserleri, Aynî ve Eserleri Üzerine Yapılan Çalışmalar”. Uluslararası Bedruddîn el-Aynî Sempozyumu ve II. Hadis Toplantısı: Sempozyum Tebliğleri, Müzakereleri, İhtisas Toplantısı, Konuşma Metinleri ve Alınan Kararlar. ed. Recep Tuzcu. 119-160. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Gökçe, Ferhat. “Memlükler Dönemi Hadis Literatürü Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. İslam Tetkikleri Dergisi 11, 2 (2021), 439-475.
• Gökçe, Ferhat. “Sahîh-i Buhârî’nin Meşhur Şerhleri ve Özellikleri”. İslâm İlim Geleneğinde İmam Buhârî Hayatı ve Eserleri. ed. Ömer Faruk Akpınar. 217-261. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Görmez, Mehmet. “Bedruddin Aynî ve Fıkhu’l-Hadîs”. Antepli Meşhur Âlim ve İdareci Bedruddin Aynî. Gaziantep: Şehitkamil Belediyesi Yayınları, 2001.
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiu’ş-Şurûhi ve’l-Havâşî. B.y.: el-Muʽcemu’s-Sakafî, 2004.
• Hâşim, Salâhuddîn Osmân. Târîhu’l-Edebi’l-Cuğrâfîyyi’l-Arabî. Moskova: Câmiatu’d-Duveli’l-Arabiyye, 1957.
• İbn Hacer, el-Askalânî. İntikâdu’l-İtirâd fî Red ale’l-Aynî fî Şerhi’l-Buhârî. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, ts.
• İbn Tağrîberdî, Ebû’l-Mehâsin Yûsuf. el-Menhelu’s-Sâfi fî Baʽdi’l-Vâfî. thk. Mahmûd Muhammed Emîn. Kahire: Matbaatu Dâri’l-Kutubi’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2005.
• İbn Tağrîberdî, Ebû’l-Mehâsin Yûsuf. en-Nucûmu’z-Zâhira fî Mulûki Mısr ve’l-Kâhire. haz. Muhammed Huseyn Şemsuddîn. Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnu’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhayy el-Hanbelî. Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb. thk. Abdulkâdir Arnâût, Mahmûd el-Arnâût. Dâru İbn Kesîr, Beyrut, ts.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/517-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Karadağ, Bekir. Hadisle Fıkhı Buluşturan Bir Memlük Hanefi Fakihi Bedruddîn Aynî. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Kaya, Muhammed Halit. Bedreddin el-Aynî’nin el-Alemü’l-Heyyib fî Şerhi’l-Kelimi’t-Tayyib Adlı Eseri Üzerine İnceleme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʽcemu’l-Muellifîn: Terâcimu Musannifî’l-Kutubi’l-Arabiyyeti. Beyrut: Muessesetu’r- Risâle, 1993.
• Kettânî, Abdulhayy b. Abdulkebîr el-. Fihrisu’l-Fehârisi ve’l-Esbât. haz. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l- İslâmî, 1982.
• Kettânî, Muhammed b Ca‘fer el-. er-Risâletu’l-Mustatrafe. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1993.
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed el-. el-Fevâidu’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye. Beyrut: Dâru’l-Maʽrife, ts.
• Maʽtûk, Sâlih Yûsuf. Bedruddîn el-Aynî ve Eseruhu fî İlmi’l-Hadîs. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
• Özafşar Mehmet Emin. “Hadisin Neliği Sorunu ve Akademik Hadisçilik”. İslamiyat 3/1 (2000), 33-53.
• Sahâvî, Şemsuddîn Muhammed b. Abdurrahmân es-. ed-Dav’u’l-Lâmiʽ li-Ehli’l-Karni’t-Tâsiʽ. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Sahâvî, Şemsuddîn Muhammed b. Abdurrahmân es-. et-Tibru’l-Mesbûk fî Zeyli’s-Sulûk. Kahire: Mektebetu’l- Kulliyâti’l-Ezheriyye, ts.
• Sahâvî, Şemsuddîn Muhammed b. Abdurrahmân es-. ez-Zeyl alâ Refʽi’l-İsr (Buğyetu’l-Ulemâi ve’r-Ruvât), thk. Cûde Hilâl, Muhammed Mahmûd Subh. Kahire: 1966.
• Sakallı, Talat, Hadis Tartışmaları: İbn Hacer-Bedruddîn Aynî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Sakallı, Talat. “Aynî Gözüyle Buhârî”. Büyük Türk İslam Bilgini Buhârî Uluslararası Sempozyumu. 133-158. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1987.
• Sakallı, Talat. “İbn Hacer-Aynî Çatışmasının Buhârî Şerhlerindeki Tezâhürü II”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (1990), 292-298.
• Sakallı, Talat. Aynî ve Hadis Yorum/Şerh Yöntemi. Ankara: Nobel Yayınları, 2013.
• Sakallı, Talat. Bedurddin Ayni. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Sandıkçı, Kemal. İlk Üç Asırda İslam Coğrafyasında Hadis. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1991.
• Sehâvî, Şemsuddîn Muhammed b. Abdirrahmân es-. el-Cevâhir ve’d-Dürer fî Tercemeti Şeyhi’l-İslâm İbn Hacer. thk. İbrâhim Bâcis Abdülmecîd. Beyrut. Dâru İbn Hazm, 1999.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân es-. Husnu’l-Muhâdara fî Târîhi Mısr ve’l-Kâhire. Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabî, 1967.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân es-. Nazm’ul-İkyân fî Aʽyâni’l-Aʽyân. Beyrut: el-Mektebetu’l-İlmiyye, 1927.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali eş-. el-Bedru’t-Tâliʽ bi Mehâsini men Baʽde’l-Karni’s-Sâbiʽ. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l- İslâmî, ts.
• Toprak, Mehmet Sait. Hadiste Derlemecilik Devrinin Başlaması ve Ûşî’nin Nisâbu’l-Ahbâr’ı. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Türcan, Zişan. Hadis Şerh Geleneği. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Yusuf Efendizâde. Necâhu’l-Kârî li Sahihi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İmiyye: 2021.