A Study On The Commentaries and Glosses of al-Galanbavī's Understanding of Demonstration

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 1, 301 - 323, 31.03.2025

Elif Özel

https://doi.org/10.33415/daad.1593172

Öz

Ismail al-Galanbavî (Gelenbeli Ismail) was a Muslim scholar who wrote in many fields, from mathematics to theology. Another characteristic is that he wrote a copyrighted work by going beyond the long-standing practice of writing commentaries and glosses on logic. The title of this work is Burhān-i Galanbavī. He also wrote a gloss on his work: Hāshiya al-Burhān. After these works, 7 commentaries and glosses were written on Burhān-i Galanbavī. The authors of these are as follows: Hasan Hüsnü Musullu, Abu'l Fuzalâ Mustafa al-Kutb er-Rizevî, Mullah Abdurrahman Penceyûnî, Ömer Karadâğî, Abdünnâfî İffet Ramazanzâde, Yûsuf Şükrü Harpûtî, Bedîüzzaman Said Nursî. Considering Galanbavī's work in question and its gloss as a single study, each of the 8 studies in total can be seen as a demonstration study. All of them can also be read as a single theory.

Anahtar Kelimeler

Arabic Logic, History of Logic, Philosophy

Gelenbevî’nin Burhan Anlayışının Şerh ve Haşiyeleri Üzerine Bir İnceleme

Öz

İsmail Gelenbevî (Gelenbeli İsmail), bir müslüman âlim olarak matematikten kelama kadar pek çok alanda eser yazmış bir ilim insanıdır. Onun önemli bir özelliği, uzun süreden beri şerh ve haşiye yazımı olarak sürdürülen mantık yazarlığının dışına çıkarak telif bir eser kaleme almış olmasıdır. Bu eserin adı, Burhân-ı Gelenbevî’dir. Kendisi, eserine bir de haşiye yazmıştır: Hâşiyetü'l-Burhân. İşte bu eserlerden sonra Burhân-ı Gelenbevî üzerine 7 adet şerh-haşiye kaleme alınmıştır. Bunların yazarları şunlardır: Hasan Hüsnü Musullu, Ebu’l-Fuzalâ Mustafa el-Kutb er-Rizevî, Molla Abdurrahman Penceyûnî, Ömer Karadâğî, Abdünnâfî İffet Ramazanzâde, Yûsuf Şükrü Harpûtî, Bedîüzzaman Said Nursî. Gelenbevî’nin söz konusu eseri ile haşiyesini tek bir eser kabul ederek toplamda 8 eserin her biri, kendi içinde bir burhan çalışması olarak görülebilir. Tümü birden tek bir çalışmanın parçaları olarak da okunabilir. Çalışmanın yöntemi, doküman oluşturma ve doküman analizi olarak belirlenmiştir. Bu yönüyle, özgün bir derleme çalışması olarak planlanmış ve bahsedilen tüm şerh ve haşiyelere genel bir giriş sağlayacak hüviyette tasarlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arapça Mantık, Mantık Tarihi, Felsefe

Kaynakça

• Abdurrahim, Amasyalı. Âkif-Zâde. Kitâbü’l-Mecmû’ fi’l-Meşhûdi ve’l-Mesmû. Çev. Hikmet Özdemir. İstanbul: Türkiye İlmî, İctimâî Hizmetler Vakfı Yayınları 1998).
• Altunya, Hülya. “Gelenbevi’nin İsaguci Şerhi İsimli Eseri Üzerine ‘Delâlet ve Tanım Konuları Bağlamında’ Bir İnceleme”. Eski Yeni (Eylül 2020), 571-598.
• Aristoteles. Birinci Çözümlemeler. Çev. Ali Houshiary. Ankara: Dost Kitabevi, 1998.
• Aristoteles, İkinci Çözümlemeler. Çev. Ali Houshiary. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Aykaç, Mustafa. “Ehl-î Sünnet Kelâmında “Muhakkik” Kimliğininin Kodlarına Dair Problematik Bir Analiz”. Mezhep Araştırmaları Dergisi 13 (2020), 172-196.
• Ayni, Mehmet Ali. “Türk Mantıkçıları”. Dârü’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Dergisi (1928), 49-64.
• Bingöl, Abdülkuddüs. Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. Cilt III. İstanbul: Matbaai Âmire, 1333.
• Ceyhan, Âdem vd. “Harputlu Yûsuf Şükrî’nin Nesâyih (Nasihatlar)i”. Sûfî Araştırmaları 13 (2015), 577-621.
• Çeloğlu, Hasan Hüseyin. “Harputlu Yusuf Şükrü Efendi’nin Hayatı, Eserleri Ve Felsefi Görüşleri”. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2013.
• Evmeş, Adem. “Gelenbevî’nin Îsâgûcî Şerhi Üzerine”. Mantık Araştırmaları Dergisi 2/3-4 (2020), 50-62.
• el-Kevserî, Muhammed Zâhid. Makâlâtü’l-Kevserî. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Turâs, 1991.
• el-Kevserî', Muhammed Zâhid. “Gelenbevî İsmâil Efendi”. Çev. Musa Alak. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2005), 137-154.
• Efendi, Abdünnâfi İffet. Tercüme-i Burhân-ı Gelenbevî. Çev. İbrahim Çapak, Mesud Öğmen, Abdullah Demir. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• el-Rouayheb, Khaled. İslam Mantığının Gelişimi. Çev. Yusuf Daşdemir. İstanbul: Klasik Yayınları 2022.
• er-Rizevî, Mustafa el-Kutb. Şerhu’l-Burhan. Demirbaş numarası/cilt:DV/0327. İzmir: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıflar İzmir Bölge Müdürlüğü Tire Necippaşa Kütüphanesi.
• es-Semerkandî, Şemsüddîn. Kıstâsü’l-Efkâr-Düşüncenin Kıstası. eleştirmeli metin-çev. Necmettin Pehlivan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları 201.
• Efendi, Seyyid Hasan Hüsnü. Tenvîru’l-Burhan. İstanbul, 1307.
• Gelenbevî, Ebu'l-Feth İsmail b. Mustafa. Burhân-ı Gelenbevî. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniye, 1310.
• Gelenbevî, Ebu'l-Feth İsmail b. Mustafa. Hâşiyetü'l-Burhân. Dersaâdet: Matbaa-i Osmaniye, 1310.
• Hacınebioğlu, İsmail Latif. “İsmail Gelenbevi’nin (1730-1791) Mantık Bilimine Katkıları”. Uluslarası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu. Ed. İsmail Hakkı Göksoy, Necdet Durak. Isparta 2007, 1-10.
• Hâlis, Mehmed. “Mîzânu’l-Ezhân”. Mantık Metinleri I. Haz. Kudret Büyükcoşkun. İstanbul: İşaret Yayınları ts, 107- 111.
• Harpûtî, Yusuf Şükrü. Nâmûsü’l-Îkân ‘alâ Şerhi’l-Burhân (İstanbul: Litografya Matbaası 1274/1858).
• Işık, Ayhan. “Musul’dan Dersaadet’e Uzanan İlim Yolculuğu Seyyid Hasan Hüsnü Efendi”. Din ve Hayat (Ekim 2015), 142-145.
• Karadâğî, Ömer. Kitâbu’l-Burhân. İbnü’l-Hâl, “Müstensih Pasajı”. Kahire, 1347.
• Kara, Mustafa. “Bursa Tekkelerinde Şeyhlik Yapan Mutasavvıflar I”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (1991), 107-118.
• Keklik, Nihat. İslam Mantık Tarihi ve Fârâbî Mantığı. Cilt I. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi 1970.
• Nursî, Bedîüzzaman Said. Ta’lîkât (Gelenbevî’nin Mantık İlmine Ait Burhân İsimli Kitâbı Üzerine). Çev. ve der. Ahmet Akgündüz. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2019.
• Okudan, Rifat. Gelenbevî ve Vahdet-i Vücud. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2006.
• Özel, Aytekin. Aristoteles’in Analitikler Kuramının Çağdaş Yorumları Işığında Bir Arapça Mantık Metni İncelemesi (Fârâbî’nin Mutlak Burhan Teorisi). Bursa: Emin Yayınları, 2012.
• Özel, Aytekin. Tasavvurlar Mantığı Ve Kavramlar Mantığı (Geleneksel Mantığa Giriş). Bursa: Emin Yayınları 2019.
• Paşa, Ahmet Cevdet. Tarih-i Vekâyi-i Devlet-i Âliyye. IV. Cilt. Dersaadet, 1309.
• Penceyûnî, Abdurrahman. Kitâbu’l-Burhân, İbnü’l-Hâl, “Müstensih Pasajı”. Kahire, 1347.
• Rezevi, Mustafa Kutbi’r. Şerhu Burhan li Gelenebevî mine’l-Mantık. Kayıt demişbaş no: ILA/1268781. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Kütüphanesi.
• Saylan, İbrahim. “Yusuf Şükrü Harpûtî’nin Hayatı Ve Eserleri”. Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi (FÜHAD) 7 (Mart 2020), 87-123.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmani. Yayına haz. Nuri Akbayar, eski yazıdan aktaran Seyit Ali Kahraman (İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 30 (1996).
• Yazarsız.http://www.cankiri.gov.tr/pri-san-cerkesli-haci-mustafa efendi#:~:text=Mustafa%20Efendi%20Halvetiyye%20Tarikat%C4%B1n%C4%B1n%20%C5%9Ea,t%C3%BCrbede%20 medfundur%20ve%20ziyarete%20a%C3%A7%C4%B1kt%C4%B1r. 02.01.2023.